Khi nào được gọi là tăng huyết áp?

Huyết áp (HA) là một chỉ số cho biết áp lực bơm máu trong cơ thể. Bình thường, số đo HA tâm thu dao động từ 90 - 139mmHg và HA tâm trương từ 60 - 89mmHg. Bệnh THA là một bệnh lý trong đó trị số HA lúc nghỉ cao hơn mức bình thường: THA tâm thu đơn thuần khi ≥ 140mmHg, THA tâm trương đơn thuần khi ≥ 90mmHg, hoặc tăng cả hai.

Có nhiều nguyên nhân ảnh hưởng tới bệnh THA như: Các yếu tố tâm lý xã hội; chế độ ăn (ăn mặn, uống rượu bia hay dùng các chất kích thích như nước chè, cà phê, thuốc lá...). Bởi vậy, một chế độ ăn hợp lý, khoa học là một nhân tố quan trọng để phòng và chống THA hiệu quả.

THA là một bệnh lý trong đó trị số HA lúc nghỉ cao hơn mức bình thường.

Ðiều chỉnh chế độ ăn và giảm cân nặng được gọi là các biện pháp điều trị không dùng thuốc. Một số biện pháp điều trị không dùng thuốc khác là bỏ thuốc lá, giảm sang chấn tinh thần (stress), bỏ rượu và tập thể dục đều đặn. Các biện pháp điều trị không dùng thuốc khi thực hiện riêng rẽ đều có hiệu quả hạ HA, nhưng tác dụng của chúng sẽ tốt hơn nhiều nếu thực hiện một cách đồng thời. Trong bài viết này chỉ đề cập đến chế độ ăn khoa học cho bệnh nhân THA.

Chế độ ăn khoa học cho người bệnh THA

Nguyên tắc chung của chế độ ăn cho người bệnh THA là giảm năng lượng nếu có béo phì, thực đơn có năng lượng dưới 35 kcal/kg/ngày.

Người thừa cân, béo phì có thể tính năng lượng theo mức chỉ số khối cơ thể (BMI): Nếu BMI từ 25-29.9 thì năng lượng ăn vào là 1.500kcal/ngày; BMI từ 30-34.9, năng lượng cần ăn vào là 1.200kcal/ngày; BMI từ 35-39.9, năng lượng ăn vào là 1.000kcal/ngày;  BMI ≥ 40 thì năng lượng ăn vào là 800kcal/ngày.

Người THA nên ăn nhiều hơn món rau xanh, rau củ và quả chín.

Những người bị THA kèm theo béo phì hoặc rối loạn dung nạp đường (tiền đái tháo đường) đều nên giảm lượng calo nạp vào cơ thể bằng cách không nên ăn các loại thực phẩm quá nhiều năng lượng, do loại thực phẩm này rất dễ gây béo phì. Khi thừa mỡ trong cơ thể sẽ khiến lượng cholesterol tăng cao, tích tụ trong thành mạch gây nên xơ cứng động mạch. Thể trọng tăng lên cũng khiến HA tăng, thể trọng càng tăng nhiều thì HA càng cao. Vì vậy cần tiết chế ăn uống, duy trì thể trọng không nên để thừa cân.

Hạn chế thực phẩm có nhiều cholesterol và a-xít béo no. Người bệnh cần hạn chế đồ ăn nhanh, chứa nhiều muối (ví dụ mì tôm, các loại bánh mặn, gà rán và khoai tây chiên KFC...).

Thực phẩm chế biến sẵn như thịt muối, cá muối, giò, chả, pate, dưa muối, cà muối, phủ tạng động vật, mỡ động vật, bơ, trứng cũng không tốt cho bệnh nhân THA. Chất béo từ thịt cũng như chất béo có trong da các loại gia cầm không chỉ làm tăng cân mà còn là yếu tố góp phần quan trọng vào việc gây xơ vữa động mạch dẫn đến THA, bệnh tim, đột quỵ. Thay vì đó, nên dùng các món ăn chế biến từ cá, hải sản vừa để giảm bớt các món thịt mỡ vừa có thêm các acid béo không no, omega, khoáng chất có lợi cho người THA.

Thực nghiệm đã cho thấy đường cũng làm THA. Do vậy, không chỉ người bị đái tháo đường cần hạn chế, người bị THA, người không muốn tăng cân cũng phải biết từ chối hoặc hạn chế tối thiểu ăn đường và các chế phẩm từ đường như bánh, mứt, kẹo....

Các món ăn mặn với nhiều muối cũng là vấn đề cần được người THA đặc biệt chú ý, hạn chế tối thiểu lượng muối tiêu thụ. Muối ăn đã được nhiều nghiên cứu chứng minh vai trò làm ảnh hưởng đến THA. Các nghiên cứu cho thấy rằng, ở những quốc gia với chế độ ăn nhiều muối có tỷ lệ dân số bị THA nhiều hơn ở những quốc gia với chế độ ăn ít muối hơn. Các nhà khoa học cho rằng, khi thừa muối thì lượng dịch trong máu tăng lên gây THA. Đồng thời lượng muối ứ đọng nhiều trong thành mạch làm thành mạch “cứng hơn” - là một yếu tố thuận lợi cho THA.

Tổ chức Y tế Thế giới đã đưa ra khuyến cáo, hạn chế lượng muối đưa vào cơ thể giúp kiểm soát HA ở người THA: mỗi ngày chỉ nên dùng dưới 2.3g muối/người trưởng thành (một muỗng cà phê muối ăn) sẽ giúp giảm HA 2-8 mmHg. Hạn chế muối ăn đặc biệt cần thiết đối với người bị THA có bị suy tim hoặc người già. Để tránh việc sử dụng đồ ăn có nhiều muối, người THA cần chú ý kiểm tra lượng muối ghi trên bao bì thực phẩm đối với thực phẩm mua sẵn, hạn chế ăn các món có dùng nhiều muối như dưa hành, món kho, nấu ăn ít muối dùng gia vị thay thế vị mặn của muối. Người bệnh THA được áp dụng chế độ ăn ít muối thì có khoảng 20-60% hạ được HA rõ rệt.

Hạn chế các thức ăn kích thích: bỏ rượu, cà phê, thuốc lá, nước chè đặc. Nên sử dụng các thức ăn, nước uống có tác dụng an thần, hạ HA, lợi tiểu: hạt sen, ngó sen…

Đối với nam giới nên uống không quá 2 đơn vị rượu hoặc nữ giới không nên quá 1 đơn vị rượu mỗi ngày. Một đơn vị rượu tương đương 1 cốc vại bia hoặc 1 chén 30ml rượu mạnh.

Người THA nên tăng lượng muối kali trong thức ăn song song với việc uống thuốc hạ HA nhưng không nên uống trực tiếp những thuốc bổ sung kali. Rau củ quả tươi chứa nhiều kali như quýt, chuối, khoai tây, rau bí, quả bơ, nước ép cà chua, nước ép cam, dưa gang, quả chà là, quả mơ khô, sữa chua... rất tốt cho thành mạch. Tuy nhiên, người bệnh THA kèm theo suy thận, phù thũng, ít nước tiểu thì không nên ăn quá nhiều đồ ăn chứa kali để tránh thừa kali trong máu.

Ngoài ra, thiếu canxi cũng có ảnh hưởng đến THA. Mỗi ngày uống khoảng 250ml sữa bò hoặc sữa đậu nành sẽ giúp bổ sung lượng canxi thiếu hụt. Các loại rau như rau cải, cần tây, nấm, mộc nhĩ, tảo... cũng có lượng canxi lớn. Người THA nên ăn đồ biển chứa nhiều iod như rau câu, sứa biển, tôm tép, tảo biển... để tránh bị xơ cứng động mạch.

Người THA nên ăn nhiều hơn món rau xanh, rau củ và quả chín để cung cấp nhiều chất xơ, kali, magiê, vitamin C and vitamin A, E, đây là những chất dinh dưỡng có ảnh hưởng tốt tới HA. Một bữa ăn nhiều chất xơ đã cho thấy có hiệu quả trong việc dự phòng và điều trị nhiều dạng bệnh tim mạch trong đó có THA. Các loại chất xơ trong bữa ăn là rất quan trọng. Lợi ích lớn nhất với THA của chất xơ là các sợi xơ tạo thành gel hòa tan trong nước như chất xơ trong các loại rau (trong đó rau là loại cung cấp chất xơ rất tốt cho người bị THA), yến mạch, táo, đậu đỗ, thanh long, bưởi, cam gọt vỏ...

Các chất xơ này ngoài lợi ích chống THA, chúng còn giúp giảm cân, chúng gắn với các kim loại nặng có hại trong cơ thể để thải ra ngoài. Nên sử dụng đủ rau, quả với lượng trung bình là 400 g/người/ngày, với người THA nên ăn 500g mỗi ngày; và có thể ăn 100-300g quả chín mỗi ngày.

TS.BS. Nguyễn Văn Triệu (SKVĐS)