Ngày Thầy thuốc Việt Nam 27/2: Bác sĩ chia sẻ những điều cần lưu ý về bệnh cúm mùa hiện nay và các biện pháp phòng tránh

Nhân dịp kỷ niệm 70 năm Ngày Thầy thuốc Việt Nam (27/2/1955 - 27/2/2025), TS.BS. Hoàng Thị Bạch Dương, Ủy viên  thường vụ, Trưởng Ban Hợp tác Quốc tế TW Hội Giáo dục chăm sóc sức khỏe cộng đồng (GDCSSKCĐ) Việt Nam, Chủ tịch HĐQL Trung tâm GDCSSKCĐ Hà Nội, Chủ tịch kiêm CEO Công ty TNHH Chăm sóc giảm nhẹ Chân trời mới sẽ nói rõ hơn về những nguyên nhân, đường lây truyền và đưa ra các khuyến cáo giúp người dân phòng ngừa bệnh cúm mùa hiệu quả.

TS.BS. Hoàng Thị Bạch Dương

Theo bác sĩ, tác nhân nào gây ra bệnh cúm mùa? Biểu hiện của bệnh này như thế nào? Đường lây truyền của bệnh do đâu?

Cúm mùa là bệnh truyền nhiễm đường hô hấp cấp tính do virus cúm (Influenza virus) gây nên. Nhiều người cho rằng cúm mùa là bệnh cảm thông thường, tuy nhiên đây lại là 2 bệnh khác nhau. Khác với cảm, cúm mùa có thể để lại nhiều biến chứng nặng nề nếu không được điều trị kịp thời.

Tại Việt Nam, bệnh cúm mùa thường gây nên bởi virus A, B, C, trong đó thường gặp nhất ở người là chủng cúm A và B. Cúm có thể lây lan thành đại dịch và trên lịch sử thế giới đã ghi nhận các đại dịch cúm cướp đi mạng sống của hàng triệu người.

Bất kỳ ai cũng có thể mắc bệnh cúm, trong khi đó tỷ lệ cảm nhiễm với các chủng cúm mới rất cao có thể lên tới 90% ở người lớn và trẻ em. Bệnh cúm có thể diễn tiến nghiêm trọng ở người già, trẻ em, người mắc các bệnh nền mạn tính như tim mạch, huyết áp, COPD, các bệnh về thận, thiếu máu, bệnh chuyển hóa hoặc người có hệ miễn dịch bị suy giảm.

Cúm mùa thường lưu hành quanh năm nhưng thường tập trung vào một thời điểm nhất định tùy thuộc theo khu vực địa lý. Nhiều nghiên cứu cho rằng virus cúm lây lan trong không khí một cách dễ dàng, đặc biệt là ở điều kiện độ ẩm và nhiệt độ thấp. Vì vậy, dịch cúm mùa có xu hướng lan rộng vào mùa đông và mùa xuân, các chuyên gia cảnh báo đỉnh điểm của mùa cúm tại Việt Nam có thể rơi vào tháng 3-4 hoặc 9-10 hàng năm và thường tạm lắng vào mùa hè. Với khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa, thời tiết thay đổi thất thường kèm theo tình trạng ô nhiễm môi trường ngày càng gia tăng chính là điều kiện thuận lợi để virus cúm theo mùa phát triển và lây lan.

Tác nhân gây bệnh cúm mùa là: Virus Influenza là nguyên nhân chính gây nên bệnh cúm mùa, tình trạng bệnh có thể diễn tiến từ nhẹ cho tới nguy kịch. Đối với trường hợp nặng bệnh cúm có thể dẫn tới tử vong. Ngoài ra, một số yếu tố sau cũng làm gia tăng nguy cơ mắc cúm mùa:

Thời tiết: Thời tiết thay đổi thất thường, độ ẩm không khí thấp cũng là điều kiện thuận lợi cho virus xâm nhập và gây bệnh cúm mùa ở người.

Do mắc các bệnh lý nền: Người mắc các bệnh lý nền như đái tháo đường, suy thận, suy gan, hen suyễn,… thường có hệ miễn dịch kém dễ tạo điều kiện cho virus cúm xâm nhập và gây bệnh.

Đối tượng có hệ miễn dịch chưa hoàn thiện hoặc có sức đề kháng yếu như trẻ em, phụ nữ mang thai và cho con bú, người đang điều trị các loại thuốc kéo dài (ví dụ như bệnh nhân HIV/ AIDS),…

Biểu hiện của cúm: Những triệu chứng của cúm thường xảy ra đột ngột. Một số dấu hiệu của bệnh cúm mùa như: Bị sốt hoặc cảm thấy ớn lạnh; Đau nhức cơ thể; Nhức đầu; Thường xuyên mệt mỏi; Ho; Đau họng; Chảy nước mũi hoặc nghẹt mũi; Một số người có thể xuất hiện mệt mỏi và tiêu chảy (thường gặp nhiều ở trẻ em).

Không phải tất cả những người mắc cúm đều có đầy đủ các biểu hiện của cúm mùa kể trên, ước tính có khoảng 75% các ca nhiễm cúm không có triệu chứng điển hình. Nhìn chung các triệu chứng của cúm mùa thường giới hạn ở đường hô hấp trên.

Đường lây truyền của bệnh cúm: Bệnh cúm lây lan chủ yếu thông qua những giọt bắn li ti tạo ra khi người mắc cúm hắt hơi, ho hoặc nói chuyện. Thông qua những giọt bắn này, bệnh cúm có thể lây lan từ người này sang người khác. Ngoài ra, cũng có trường hợp người mắc cúm khi chạm vào bề mặt hoặc vật thể nào đó chứa virus cúm sau đó chạm vào mắt, mũi, miệng của mình. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã chỉ ra rằng cúm mùa là một bệnh lý do virus gây nên và rất dễ lây từ người sang người thông qua các giọt bắn khi nói chuyện, khi hắt hơi, ho hoặc lây nhiễm khi tiếp xúc chung đồ vật. Người mắc cúm có thể lây sang cho người khác thông qua dịch tiết đường hô hấp từ khoảng cách xa đến hơn 2m.

Theo bác sĩ, những trường hợp nào cần đặc biệt lưu ý bệnh cúm mùa?

TS.BS. Hoàng Thị Bạch Dương trực tiếp thăm khám cho bệnh nhân

Những đối tượng dưới đây cần đặc biệt lưu ý vì dễ bi mắc khi có tiếp xúc với nguồn bệnh và khi mắc dễ có nguy cơ biến chứng nặng:

- Những người có mắc các bệnh lý nền: Người mắc các bệnh lý nền như đái tháo đường, suy thận, suy gan, hen suyễn,… thường có hệ miễn dịch kém dễ tạo điều kiện cho virus cúm xâm nhập và gây bệnh.

- Những đối tượng có hệ miễn dịch chưa hoàn thiện hoặc có sức đề kháng yếu như người cao tuổi, trẻ em, phụ nữ mang thai và cho con bú, người đang điều trị các loại thuốc kéo dài (ví dụ như bệnh nhân HIV/ AIDS),…

Thưa bác sĩ, hiện nay, rất nhiều người dân chủ động đăng ký tiêm phòng cúm, vậy khi tiêm phòng cúm thì có thể ngừa được những chủng cúm nào? Trường hợp nào bắt buộc phải tiêm? Trường hợp nào không cần thiết phải tiêm?

Tiêm phòng được coi là phương pháp phòng bệnh cúm mùa hiệu quả nhất. Vaccine ngừa cúm có khả năng tạo kháng thể để bảo vệ cơ thể trước sự tấn công của virus cúm. Khả năng bảo vệ của vaccine cúm sau khi tiêm có thể đạt tới 97%. Phụ nữ có thai, trẻ em từ 6 tháng tuổi, người già, người có bệnh mạn tính là đối tượng cần được tiêm phòng cúm hàng năm bởi đây là nhóm nguy cơ mắc cúm cao và có khả năng bị biến chứng nặng hơn so với những người khác. Nhân viên y tế là nhóm chăm sóc những người có nguy cơ cao, do đó cũng cần tiêm phòng cúm hàng năm.

Hiện nay, tại Việt Nam đang có đầy đủ các loại vaccine phòng cúm, đặc biệt là vaccine cúm tứ giá phòng cúm 4 chủng A/(H3N2), A/(H1N1) và chủng cúm B/Yamagata, B/Victoria) đã được triển khai tiêm đầu tiên tại VNVC. Tiêm vaccine cúm có thể giảm tỷ lệ tử vong do cúm 70-80%, ngăn ngừa nhiễm bệnh và giảm 60% biến chứng. Nhiều nghiên cứu đã khẳng định, tiêm vaccine cúm giúp kích hoạt phản ứng miễn dịch thích nghi của cơ thể đối với COVID-19, tạo miễn dịch đặc hiệu qua quá trình đáp ứng miễn dịch, giúp giảm nguy cơ mắc, giảm biến chứng nặng, nhập viện và tử vong gây ra do COVID-19.

Ngoài vaccine, người dân cần chủ động thực hiện theo khuyến cáo của Bộ Y tế để phòng bệnh cúm mùa hiệu quả:

- Đảm bảo vệ sinh cá nhân; che miệng khi hắt hơi; rửa tay đúng cách, đặc biệt là trước và sau ăn; vệ sinh mũi, họng bằng nước muối sinh lý hàng ngày.

- Giữ ấm cơ thể vào mùa đông và sử dụng khẩu trang khi đi đường.

- Xây dựng chế độ ăn uống và thể dục thể thao lành mạnh, phù hợp với thể trạng.

- Hạn chế tiếp xúc với người mắc cúm hoặc các trường hợp nghi ngờ bệnh.

- Tránh dùng tay chạm vào mắt, miệng, mũi bởi đây là con đường chính gây giúp virus xâm nhập vào cơ thể.

- Luôn giữ không gian sạch sẽ, làm sạch các bề mặt có khả năng chứa virus cúm.

- Duy trì nhiệt độ phòng trên 20oC và giữ độ ẩm đạt ít nhất 50%.

Bác sĩ có thể cho biết thêm về những chủng cúm dễ mắc nhất hiện nay?

Hiện nay, các chủng cúm thường gặp nhất là:

Cúm A: Là một chủng của cúm mùa. Loại virus này được tìm thấy trên vật chủ tự nhiên là loài chim hoang dã nên còn được biết đến với tên gọi cúm gia cầm. Virus này có thể lây lan ở con người và động vật.

Tỷ lệ mắc cúm A chiếm đa số trong tổng số các ca nhiễm cúm mùa hàng năm, ước tính lên tới 75%. Cúm A có khả năng tạo nên đại dịch bởi chủng này có khả năng biến đổi thành các chủng mới từ mùa dịch này sang mùa dịch khác. Do đó, các chuyên gia luôn khuyến cáo cần phải tiêm nhắc lại vaccine cúm hằng năm để đối phó với chủng cúm mùa mới lưu hành mỗi năm.

Cúm B: Là chủng cúm phổ biến nhưng ít nguy hiểm hơn nhiều so với cúm A. Nếu như cúm A có thể lây ở cả người và động vật thì cúm B chỉ gặp ở người và loại virus này không có khả năng gây ra đại dịch cúm ở người. Virus gây cúm B rất lành tính và đa phần người bệnh có thể khỏi sau vài ngày nghỉ ngơi.

Ngoài việc tiêm phòng, nhiều người dân đã tự đi mua thuốc Tamiflu ở các quầy thuốc khác nhau để dự phòng bệnh, mặc dù thuốc này giá thành rất cao, từ 60 – 70 nghìn/viên. Bác sĩ đánh giá ra sao về tình trạng này?

Bệnh cúm thông thường có thể tự khỏi sau 5-7 ngày mà không cần sử dụng thuốc điều trị đặc hiệu. Tuy nhiên, người bệnh có thể điều trị các triệu chứng của cúm mùa bằng một số loại thuốc theo hướng dẫn của bác sĩ.

Đối với bệnh nhân cúm mùa không thuộc nhóm nguy cơ cao cần được điều trị triệu chứng thì không cần dùng thuốc. Bệnh nhân chỉ cần tập trung điều trị làm giảm các triệu chứng, lưu ý người bệnh nên ở nhà để giảm thiểu nguy cơ lây nhiễm ra cộng đồng.

Đối với các bệnh nhân bị cúm nặng hoặc có nguy cơ gặp phải các biến chứng nghiêm trọng cần được điều trị bằng thuốc kháng virus càng sớm càng tốt. Các loại thuốc kháng virus có tác dụng làm giảm triệu chứng, rút ngắn thời gian mắc bệnh và ngăn ngừa các biến chứng của cúm. Các chuyên gia khuyến cáo rằng, thuốc kháng virus có hiệu quả tốt nhất nếu bắt đầu sử dụng trong vòng 48 giờ đầu tiên khi mắc. Tuy nhiên, vẫn có thể sử dụng thuốc ở thời điểm muộn hơn, đặc biệt là đối với các bệnh nhân có nguy cơ cao như người già, trẻ nhỏ, phụ nữ mang thai, người mắc các bệnh lý mãn tính. Việc sử dụng thuốc kháng virus phải được bác sĩ chỉ định tùy thuộc vào tình trạng sức khỏe của người mắc cúm, người bệnh không nên tự ý đi mua thuốc uống và không nên uống Tamiflu dự phòng.

Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa kỳ (FDA) đã phê duyệt Tamiflu sử dụng cho các bệnh cấp tính không biến chứng hoặc phòng ngừa nhiễm các loại cúm A, cúm B, cúm lợn (cúm A H1N1).

Thuốc giúp giảm các triệu chứng cúm như sốt, ớn lạnh, đau nhức cơ thể, ho, đau họng,… và ngăn chặn virus sinh sôi trong cơ thể trong khi chờ hệ miễn dịch dần loại bỏ virus gây bệnh.

Thời gian để thuốc cúm Tamiflu phát huy tác dụng sẽ khác nhau ở mỗi người. Việc phát huy nhanh hay chậm tùy thuộc vào việc người bệnh dùng thuốc để phòng cúm hay trị bệnh. Ngoài ra còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác như độ tuổi và nền tảng sức khỏe. Nhìn chung nếu có dấu hiệu cúm thì dùng thuốc càng sớm sẽ càng rút ngắn thời gian bị bệnh hơn.

Tuy nhiên, cần lưu ý rằng: Tamiflu chỉ có công dụng với cúm. Thuốc không có tác dụng với các bệnh nhiễm virus khác như cảm lạnh hay COVID-19 cũng như không chống lại tình trạng nhiễm trùng do vi khuẩn. Vì vậy chúng ta không nên tùy tiện sử dụng Tamiflu với mục đích phòng bệnh. Và chúng ta cũng không nên dự trữ gây ra tình trạng khan hiếm thuốc, khiến người mắc cúm thật sự có nguy cơ không được điều trị kịp thời.

Những lưu ý và lời khuyên của bác sĩ dành cho người chưa mắc cúm và người đang điều trị bệnh cúm?

Cách phòng ngừa cúm hiệu quả đối với người chưa mắc cúm: Cúm rất dễ lây lan, đặc biệt trong mùa đông hoặc khi thời tiết thay đổi. Hãy áp dụng những biện pháp dưới đây giúp giảm nguy cơ mắc cúm và bảo vệ sức khỏe của bản thân cũng như cộng đồng: 

Tiêm vaccine cúm: Tiêm vaccine hàng năm là phương pháp phòng ngừa cúm hiệu quả nhất. Vaccine giúp tăng cường khả năng miễn dịch của cơ thể, bảo vệ bạn khỏi các chủng virus cúm phổ biến, giảm thiểu nguy cơ biến chứng khi nhiễm bệnh, đặc biệt là cúm mùa.

Rửa tay thường xuyên: Virus cúm có thể lây lan khi chúng ta chạm vào các bề mặt bị nhiễm virus rồi đưa tay lên mặt (mắt, mũi, miệng). Do đó, hãy rửa tay đúng cách để ngăn ngừa cúm. 

Tránh tiếp xúc với người mắc cúm: Cúm lây qua không khí khi người bệnh ho, hắt hơi, hoặc thậm chí nói chuyện. Do đó, nếu bạn biết ai đó đang mắc cúm, hãy tránh tiếp xúc trực tiếp và giữ khoảng cách an toàn tránh đến những địa điểm đông người khi địa phương đang có dịch. 

Che miệng và mũi khi ho hoặc hắt hơi: Khi ho hoặc hắt hơi, hãy dùng khăn giấy hoặc khuỷu tay để che miệng và mũi, tránh việc virus lan ra không khí và trên các bề mặt xung quanh. Sau khi ho, bạn nên vứt khăn giấy vào thùng rác có nắp ngay và rửa tay sạch sẽ.

Giữ không gian sống và làm việc sạch sẽ: Thường xuyên lau chùi các bề mặt mà mọi người tiếp xúc nhiều như tay nắm cửa, bàn phím máy tính, điện thoại, điều khiển từ xa và các bề mặt công cộng khác bằng dung dịch sát khuẩn.

Tăng cường hệ miễn dịch: Ăn nhiều rau xanh, trái cây, thực phẩm giàu vitamin C và các dưỡng chất cần thiết để tăng cường sức đề kháng; Vận động giúp cơ thể khỏe mạnh và cải thiện hệ miễn dịch, giảm nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng.

Lời khuyên cho người mắc cúm và người chăm sóc bệnh nhân cúm

Cúm mùa là bệnh lý lành tính, tuy nhiên, không vì thế mà chủ quan với bệnh. Bệnh cúm mùa nếu không được điều trị hoặc điều trị quá muộn có thể khiến bệnh chuyển biến nặng và để lại nhiều hậu quả đáng tiếc, nguy hại tới sức khỏe cũng như tính mạng của người bệnh. Nếu không được điều trị, người mắc có khả năng đối mặt với các biến chứng bệnh cúm mùa như viêm phổi, suy hô hấp, suy giảm hệ miễn dịch, viêm não thậm chí tử vong nếu không điều trị kịp thời.

Vì sức khỏe của bản thân và gia đình, những người có triệu chứng cảm cúm không nên tự ý mua thuốc uống tại nhà mà nên đi khám bác sĩ sớm, người bệnh ngại đi khám thì cũng có thể gọi ngay cho bác sĩ gia đình của hệ thống Phòng khám Bác sĩ gia đình Chân trời mới để được bác sĩ hướng dẫn hoặc thăm khám, xét nghiệm và điều trị tại nhà kịp thời. Tùy theo tình trạng sức khỏe và lịch sử bệnh lý của người bệnh, bác sĩ sẽ có phác đồ điều trị phù hợp giúp ngăn ngừa biến chứng và nhanh hồi phục, đồng thời bác sĩ cũng sẽ hướng dẫn người bệnh và người thân bệnh nhân cách kiểm soát tình trạng lây lan của bệnh cho những người xung quanh và ra cộng đồng.

Với trường hợp các triệu chứng của cảm cúm kéo dài (thường quá một tuần), người bệnh sốt cao mặc dù đã sử dụng các loại thuốc hạ sốt, ho nhiều, tức ngực,… cần tới cơ sở y tế để được theo dõi và xử trí kịp thời.

Trong thời gian dịch cúm hiện hành, những người chưa mắc cúm nên lưu ý thường xuyên đeo khẩu trang ở những nơi công cộng, khi tham gia phương tiện giao thông công cộng: Tàu điện, xe buýt, rửa tay thường xuyên... như khuyến cáo của Bộ Y tế nêu trên. Tuy nhiên, nếu phải chăm sóc người mắc cúm thì cần tuân thủ các quy tắc an toàn dưới đây khi tiếp xúc gần với người bệnh để bảo vệ sức khỏe của bản thân:

- Đeo khẩu trang khi tiếp xúc với bệnh nhân cúm, đặc biệt là khi chăm sóc trực tiếp (ho, hắt hơi, hay khi tiếp xúc với dịch cơ thể của bệnh nhân).

- Rửa tay thường xuyên với xà phòng và nước sạch ít nhất trong 20 giây, đặc biệt sau khi tiếp xúc với người bệnh hoặc các vật dụng của họ. Nếu không có nước và xà phòng, có thể sử dụng dung dịch sát khuẩn tay có chứa ít nhất 60% cồn.

- Tránh chạm tay vào mặt (mắt, mũi, miệng) sau khi tiếp xúc với bệnh nhân hoặc các bề mặt có thể bị nhiễm virus.

- Vệ sinh nhà cửa và các bề mặt mà bệnh nhân tiếp xúc như tay nắm cửa, bàn, ghế, điện thoại di động, điều khiển từ xa, máy tính… bằng dung dịch sát khuẩn.

- Thông thoáng không gian sống bằng cách mở cửa sổ để không khí trong phòng lưu thông. Điều này giúp giảm sự phát triển của vi khuẩn và virus trong không gian kín.

- Hãy nghỉ ngơi đầy đủ và chăm sóc bản thân để có thể tiếp tục chăm sóc bệnh nhân hiệu quả.

- Hãy lắng nghe cơ thể của mình. Nếu bạn cảm thấy có các triệu chứng như mệt mỏi, sốt, ho, hãy tự cách ly và tìm kiếm sự tư vấn y tế ngay lập tức. 

Thu Trang. Ảnh: NVCC