Biến con thành “đứa trẻ vàng”: Thương hay hại con?

“Đứa trẻ vàng” là gì?

Áp lực và kỳ vọng quá lớn đặt lên con trẻ ảnh hưởng tâm lý (Ảnh minh họa)

“Đứa trẻ vàng” là những đứa trẻ được cha mẹ đặt vào khuôn mẫu lý tưởng, không những phải hoàn hảo trong học tập mà còn trong các kỹ năng, cách cư xử và các khía cạnh khác của cuộc sống. Thay vì được yêu thương và chấp nhận như chính con người mình, trẻ thường bị đánh giá và công nhận dựa trên thành tích và sự hài lòng của người lớn. Áp lực này khiến trẻ luôn cảm thấy phải duy trì hình ảnh “hoàn hảo” và khó có không gian để thể hiện cảm xúc thật của bản thân. Sống với những kỳ vọng vượt qua khả năng của bản thân này lâu dài, trẻ dễ phát triển tâm lý lo âu, sợ thất bại và mất phương hướng khi không đạt được kỳ vọng. Nhiều trẻ trưởng thành gặp khó khăn trong việc xác định giá trị bản thân, dễ cảm thấy mất đi bản dạng cá nhân, và sống theo mong muốn của người khác thay vì chính mình. 

Những hiểu lầm phổ biến của cha mẹ 

Cha mẹ thường hiểu lầm kỳ vọng cao sẽ giúp con thành công (Ảnh minh họa)

Phần lớn cha mẹ không cố ý gây áp lực cho con, nhưng xuất phát từ mong muốn “tốt cho con”, họ đã vô tình đặt ra cho con hàng loạt yêu cầu để con vượt qua.

- Con giỏi thì mới có tương lai tốt: Cha mẹ tin rằng càng đạt được thành tích cao, con càng dễ thành công và hạnh phúc, nên ra sức tạo động lực bằng cách thúc ép.

- Con ngoan là con phải biết nghe lời tuyệt đối: Họ nhầm lẫn giữa ngoan ngoãn và phục tùng, dẫn đến việc phủ nhận tiếng nói riêng của con.

- So sánh để tạo động lực: Dùng hình mẫu “con nhà người ta” như cách khích lệ, nhưng thực chất dễ khiến trẻ cảm thấy tự ti hoặc phải gồng lên để được công nhận.

- Tình yêu thương cần “xứng đáng”: Trẻ chỉ nên được khen hoặc ghi nhận khi đạt thành tích, vô tình khiến tình cảm cha mẹ trở nên có điều kiện.

- Không chấp nhận mặt yếu đuối của con: Cha mẹ nghĩ rằng để con khóc, tức giận hay phản kháng là “thiếu lễ phép” mà quên rằng cảm xúc tiêu cực cũng cần được công nhận và hướng dẫn.

Trẻ lớn lên trong áp lực, thiếu tự do nội tâm

Trẻ đánh mất bản sắc do phải sống dưới áp lực hoàn hảo (Ảnh minh họa)

Trẻ lớn lên trong vai “đứa trẻ vàng” có thể hình thành tư duy lệch lạc và nghĩ rằng bản thân chỉ có giá trị khi thật sự được hoàn hảo mới được người lớn công nhận.

- Đánh mất bản sắc cá nhân: Nếu trẻ nhận được yêu thương chỉ khi “đủ tốt”, “đạt chuẩn”, chúng học cách che giấu những khía cạnh không hoàn hảo, bao gồm cả sở thích, cảm xúc và những nét riêng của bản thân. Trẻ sẽ dần mất đi khả năng nhận diện chính mình là ai, thích gì, muốn gì.

- Không dám thể hiện bản thân thật: Nếu sống trong những kỳ vọng quá lâu, trẻ sẽ luôn tin rằng sai lầm là điều đáng xấu hổ, cảm xúc tiêu cực là điều không nên bộc lộ, và sự nổi loạn là thiếu lễ phép. Điều này khiến trẻ hình thành thói quen kìm nén cảm xúc, ẩn mình, và tự phủ nhận nhu cầu chính đáng của bản thân. Lâu dần, trẻ đánh đồng giá trị bản thân với cái nhìn của người khác, dễ rơi vào trạng thái sống giả vờ, mất phương hướng.

- Sợ thất bại và né tránh thử thách: Khi thất bại bị xem là điều đáng trách thay vì là cơ hội học hỏi, trẻ sẽ không còn dám thử sức với điều mới. Nỗi sợ bị chê trách, bị “mất điểm” sẽ khiến trẻ trở nên an phận, không dám bước ra khỏi vùng an toàn. Điều này có thể khiến trẻ đánh mất nhiều cơ hội phát triển tiềm năng thật sự trong tương lai.

- Thiếu kỹ năng xây dựng ranh giới và xử lý cảm xúc: một “đứa trẻ vàng” được lập trình để vâng lời, chiều theo ý người lớn, sẽ ít có cơ hội học cách nói “không”, đặt ranh giới cá nhân và bảo vệ nhu cầu nội tâm. Trẻ trở nên quá nhạy cảm với lời nhận xét, dễ cảm thấy bị tổn thương, hoặc ngược lại trở nên chai lì để tự bảo vệ mình. Khi trưởng thành, chúng dễ gặp khó khăn trong các mối quan hệ cá nhân, vì không biết cách giao tiếp cảm xúc một cách lành mạnh.

Làm gì để ngăn chặn việc tạo ra một “đứa trẻ vàng”?

Thấu hiểu và đồng hành cùng con giúp trẻ phát triển lành mạnh (Ảnh minh họa)

Thay vì chạy theo hình mẫu hoàn hảo, cha mẹ có thể đồng hành với con một cách lành mạnh và bền vững hơn bằng nhiều cách.

- Chấp nhận con như một cá thể độc lập và không hoàn hảo: Mỗi đứa trẻ là một thế giới riêng với tính cách, sở thích và nhịp độ phát triển khác nhau. Việc yêu thương con không điều kiện, dù con giỏi hay chưa giỏi, sẽ giúp trẻ hình thành cảm giác an toàn, từ đó tự tin phát triển bản thân mà không phải lo sợ bị đánh giá.

- Ưu tiên sự phát triển toàn diện thay vì chỉ chú trọng thành tích: Thành tích học tập không phải là thước đo duy nhất. Điều quan trọng hơn là con có biết hợp tác, biết giải quyết vấn đề, có lòng tự trọng và lòng trắc ẩn hay không. Hãy điều chỉnh kỳ vọng phù hợp với khả năng và cá tính của con, thay vì ép con theo tiêu chuẩn của người lớn.

- Tạo không gian cho con được cảm nhận và thể hiện cảm xúc một cách lành mạnh: Trẻ cũng có những nỗi buồn, tức giận, thất vọng… Việc cho phép con được bộc lộ cảm xúc thay vì “phải ngoan”, “phải kiềm chế” sẽ giúp con học cách hiểu mình, từ đó học được cách bình tĩnh và vững vàng hơn trong tương lai.

- Ghi nhận quá trình, không chỉ là kết quả cuối cùng: Thay vì khen “con giỏi quá” khi đạt điểm cao, hãy nói: “Con đã cố gắng rất nhiều để làm bài này”. Khi được công nhận vì sự nỗ lực, con sẽ xây dựng được tư duy phát triển, hiểu rằng sai lầm cũng là một phần tất yếu của học tập.

- Lắng nghe con bằng sự hiện diện tích cực:Không phán xét, không chen ngang, không so sánh… là món quà tinh thần lớn nhất cha mẹ có thể trao cho con. Khi được lắng nghe, trẻ sẽ cảm thấy mình có giá trị, từ đó tin tưởng chia sẻ và mạnh mẽ hơn khi đối mặt với cuộc sống.

Anh Trúc (tổng hợp)