Chế độ dinh dưỡng cho người bệnh tăng huyết áp

Theo PGS.TS. Bác sĩ cao cấp Trần Đình Toán, nguyên Viện trưởng Viện Dinh dưỡng Lâm sàng, nguyên Ủy viên Hội đồng Dinh dưỡng và Thuốc - Ban Bảo vệ sức khỏe cán bộ Trung ương, Trưởng Ban Dinh dưỡng Hội Giáo dục chăm sóc sức khỏe cộng đồng Việt Nam: Trong các bệnh tim mạch ở người lớn tuổi, phải kể đến đầu tiên là bệnh tăng huyết áp (THA) và những biến chứng của nó. Tại Việt Nam, THA là một bệnh khá phổ biến và có xu hướng ngày một tăng lên. 28,04% trong tổng số 1.209 người là cán bộ viên chức thuộc diện quản lý sức khoẻ tại Bệnh viện Hữu Nghị được kiểm tra, có dấu hiệu THA. (Nguồn: Bệnh viện Hữu Nghị - năm 1993)

Trong tổng số 39,3 triệu dân trong độ tuổi từ 15 tuổi trở lên, có trên 2 triệu người bị THA chính thức và 2,4 triệu người THA giới hạn (tổng cộng trên 10%), trong đó: Từ 50 - 59 tuổi có 21,5%, từ 60 - 69 tuổi có 20,6% và từ 70 tuổi trở lên là 47,4%. (Nguồn: Viện Tim mạch Trung ương - 1993).

Thế nào là tăng huyết áp?

Huyết áp là áp lực của máu trong lòng các động mạch. Khi tim co bóp (tâm thu) máu phụt vào các động mạch rất mạnh, thường tới 100 -120mmHg, do đó gọi là huyết áp tâm thu hay huyết áp tối đa. Khi tim giãn ra (tâm trương) huyết áp hạ thấp có khi chỉ còn 60 - 80mmHg nên gọi là huyết áp tâm trương hay huyết áp tối thiểu. Nếu huyết áp tối đa/huyết áp tối thiểu từ 90/60 đến 139/89mmHg thì coi là bình thường, trong đó từ 130/85- 139/89 được coi là huyết áp bình thường cao. Dưới 90/60 gọi là huyết áp thấp, từ 140/90 đến 159/94 gọi là THA giới hạn, từ 160/95 trở lên gọi là THA chính thức.

Nếu xếp theo các giai đoạn của bệnh, người ta gọi THA giai đoạn I nghĩa là THA nhưng chưa ảnh hưởng đến các cơ quan khác như tim, thận, não, mắt... THA giai đoạn II nghĩa là đã ảnh hưởng nhưng mới chỉ có các triệu  chứng chủ quan (có thể có dầy thất trái biểu hiện trên điện tim hoặc siêu âm, có hẹp động mạch võng mạc mắt, hoặc có vi-albumin niệu). THA giai đoạn III nghĩa là THA và có cả dấu hiệu khách quan lẫn chủ quan như khạc máu, khó thở, xuất huyết võng mạc, phù gai thị, xuất huyết não, suy tim...

Khuyến cáo mới về quản lý và điều trị tăng huyết áp trong JNG 8 (2014)

Trong JNC 8 (Eigth Joint National Committee - 2014), mốc 60 tuổi được đưa ra để làm ranh giới cho sự khác biệt trong chiến lược điều trị. Đây cũng là mốc mà Hiệp hội Đái tháo đường Thế giới (International Diabetes Federation- IDF) đã sử dụng để ban hành nhữngđiểm khác biệt trong quản lý đái tháo đường tại khuyến cáo mới rất (2013). Các nhóm đối tượng trên 60 tuổi và dưới 60 tuổi được nhấn mạnh và sử dụng làm điểm mốc cho các kế hoạch triển khai điều trị.

Trong khuyến cáo mới này, các khái niệm về tăng huyết áp (hypertension) hay tiền tăng huyết áp (prehypertension) được bỏ hoặc không đề cập đến nữa. Thay vào đó là các mốc huyết áp mà khi người bệnh có số đo huyết áp đạt tới con số này thì phải điều trị bằng thuốc hạ huyết áp ngay mà không cần phải điều chỉnh lối sống trước. Tuy nhiên, điều chỉnh lối sống vẫn là điều cơ bản xuyên suốt cả quá trình quản lý tăng huyết áp.

Về thuốc điều trị, có 4 nhóm thuốc được JNC8 khuyên dùng là Lợi tiểu nhóm thiazide, chẹn calci (CCB) ức chế men chuyển (ACEI) và ức chế thụ thể angiotensin (ARB). Thầy thuốc có thể chọn bất kỳ thuốc nào trong 4 nhóm thuốc đó để điều trị khởi đầu cho bệnh nhân chứ không nhất thiết phải bắt đầu bằng thuốc lợi tiểu nhóm thiazide và tránh kết hợp giữa thuốc ức chế men chuyển với thuốc ức chế thụ thể angiotensin (Nhóm chẹn phó giao cảm không được chọn vào nhóm top 4 thuốc dùng trong điều trị khởi đầu).

JNC8 cũng đưa ra một số khuyến cáo như sau:

Trong quần thể 2 60 tuổi, bắt đầu điều trị bằng thuốc hạ áp khi huyết áp tăm thu ≥ 150mmHg hoặc huyết áp tâm trương ≥ 90mmHg. Mục tiêu cần đạt là huyết áp tâm thu ≤ 150mmHg và huyết áp tâm trương ≤ 90mmHg.

Trong quần thể < 60 tuổi, bắt đầu điều trị bằng thuốc hạ áp khi huyết ép tắm trương 2 90mmHg, mục tiêu cần đạt là huyết áp tâm trương ≤ 90mmHg.

Trong quần thể < 60 tuổi, bắt đầu điều trị bằng thuốc hạ áp khi huyết áp khi huyết áp tâm thu ≥ 140 mmHg, mục tiêu cần đạt là huyết áp tâm thu < 140 mmHg.

Trong quần thể chung ≥ 18 tuổi có bệnh thận mạn hoặc có đái tháo đường, bắt đầu điều trị bằng thuốc hạ áp khi huyết áp tâm thu ≥ 140mmHg hoặc huyết áp tâm trương ≥ 90mmHg, mục tiêu cần đạt là huyết áp tâm thu < 140mmHg và huyết áp tâm trương < 90mmHg.

Trong quần thể chung không phải người da đen nên khởi đầu điều trị bằng 1 trong 4 nhóm thuốc trên.

Nguyên nhân gây tăng huyết áp

Có tới 90 - 95% THA không tìm thấy nguyên nhân, gọi là THA vô căn, còn lại rất ít (5%) gọi là THA thứ phát vì tìm thấy nguyên nhân cụ thể như có một bệnh nào đó ở thận, thượng thận hoặc do uống thuốc tránh thai... Người ta cũng đã xác định được một số nguy cơ của bệnh THA, nghĩa là nếu có nó sẽ dễ bị THA hơn. Đó là: Béo phì (nhất là béo bụng), tăng cholesterol, tăng LDL, hạ HDL huyết thanh, tình trạng kháng insulin (đường huyết cao mặc dù vẫn đủ insulin), ăn mặn, uống nhiều rượu, ít hoạt động thể lực, tim nhịp nhanh, yếu tổ tâm lý xã hội (vui buồn cáu giận) và yếu tố môi trường (ồn ào, chật chội)...

Điều chỉnh dinh dưỡng cho người tăng huyết áp

Rượu: Trong cơ thể rượu không tồn tại được lâu, chỉ một số được chuyển trong gan, một số được sử dụng ngay, một số được đào thải qua hơi thở ra ngoài. Rượu có tác dụng làm tăng nhịp tim lên rất nhiều. Nếu uống rượu thường xuyên sẽ là yếu tố nguy đối với bệnh THA. Người ta thấy rằng, nếu mỗi ngày uống khoảng 56g tương đương 60ml rượu nguyên chất, tương đương 150ml rượu 40 độ thì coi là nguy cơ đối với bệnh tim mạch và bệnh THA.

Béo phì: Ăn uống nhiều hơn mức cần thiết của cơ thể (cung vượt quá cầu) sẽ dẫn tới béo phì. Người béo hay bị bệnh THA. Về chế của béo phì dẫn tới THA có thể bao gồm tăng thể tích máu, tăng lưu lượng tâm thu, tăng cung lượng tim và sự thay đổi nội tiết bao gồm sự tăng tiết renin, aldosterol, insulin, triiod thyrocin... Kenel và cộng sự (1985) theo dõi 12 năm liền trên 5.127 nam, nữ từ 30 - 62 tuổi thấy, THA tăng 8 lần ở nhóm cân nặng vượt quá 10% và tăng 10 lần 20% so với |nhóm có cân nặng vượt quá cân nặng lý tưởng. Mac Mahones cho biết, một sự giảm trọng lượng theo kế hoạch sẽ có hiệu quả giảm huyết áp. Với 2 công trình nghiên cứu của năm 1985 - 1986 về giảm cân có so sánh với placebo và thuốc chẹn beta-metoprolol, tác giả thấy ở người béo, nếu giảm 1.000Kcal/ ngày trong 21 tuần sẽ có tác dụng giảm huyết áp đáng kể nhất.

Năm 2001, có 25,4% (30/119)  người THA trong tình trạng thừa và béo phì, trong khi năm 1993 mới chỉ có 9,13%. (Nguồn: Bệnh viện Hữu Nghị - Nghiên cứu liên quan tới tình trạng thừa cân và béo phì của người THA).

Chế độ ăn nhiều mỡ:

Ảnh hưởng của dầu mỡ lên hệ tim mạch rất khác nhau. Hầu hết các loại động vật đều có chứa cholesterol chứa từ 60 - 90% acid béo bão hòa (trừ mỡ cá hay mỡ một số loài chim ít hơn) nên mỡ động vật không có lợi  cho phòng chống THA.

Mỗi người một ngày ăn 300 - 500mg cholesterol. Thức ăn chứa nhiều cholesterol là thịt gan, óc,  lòng đỏ trứng, bầu dục, lòng non... Khi cholesterol tăng cao trong máu, nó sẽ bị lắng đọng và tích luỹ quá mức ở tế bào nội mạc để dần hình thành mảng đông lipid và phát triển thành những mảng vữa xơ, tạo nên bệnh vữa xơ ở động mạch, làm cho thành mạch kém đàn hồi, dẫn đến THA.

Các loại dầu thực vật không có cholesterol và chứa ít (dưới 40%) acid béo bão hoà (trừ dầu dừa và đầu nhân hạt cọ) nên đầu thực vật là loại thực phẩm có lợi cho phòng chống bệnh THA.

Muối ăn: Nói muối ăn (NaCl), thực chất là nói đến vai trò của ion Na trong muối ăn vì nó ảnh hưởng tới việc tích giữ nước trong cơ thể. Trong điều kiện bình thường, các hormone thận cùng phối hợp điều hoà việc “đào thải natri ăn vào". Khi quá khả năng điều chỉnh của cơ thể, hệ thống động mạch có thể tăng nhạy cảm hơn so với angiotensin II và noradrenalin. Tế bào cơ trơn tiểu động mạch ứ natri sẽ ảnh hưởng đến độ thấm của calci qua màng, làm tăng khả năng co thắt của tiểu động mạch gây THA. Các cuộc điều tra cho thấy, ở nơi ăn nhiều  muối. Tỷ lệ THA cao hơn những nơi khác. Ví dụ ở Nhật, sau khi vận động nhân dân ăn giảm muối, tỷ lệ tai biến mạch máu não giảm 40%, tắc mạch máu não giảm 24,6%. Tại Việt Nam, điều tra của Viện Dinh dưỡng tế Quốc gia thấy: Nghệ An là nơi người dân hay ăn mặn, bình quân 13,9g muối/ngày thì tỷ lệ THA là 17,9%. Còn ở Hà Nội, người dân ăn nhạt hơn (10,5 m gram/ngày) thì chỉ có 10,6% bị THA.

Muốn phòng và chữa bệnh THA cần giảm lượng muối ăn vào chỉ còn dưới 4g/ngày (1,5g Na) hoặc ít hơn nữa. Có nghĩa là chỉ nên ăn rất nhạt, nấu nướng dùng rất ít mắm muối hoặc phải chọn thực phẩm chứa ít muối (cá biển, bánh mỳ, giò chả... là những thức ăn chứa  nhiều muối). Đồng thời cũng cần chú ý đến những nguồn Na không phải từ mắm muối, chẳng hạn như mì chính. Nhiều người ăn nhạt, kiêng mắm muối nhưng lại ăn rất nhiều mì chính để “dễ ăn”. Thực chất trong 100g muối có chứa 39,3g Na thì trong 100g mì chính cũng chứa tới 14,8g Na chứ cũng không  phải là ít.

Tổ chức Y tế Thế giới khuyên không nên dùng quá 5g muối/ngày (trong đó 40% từ các thực phẩm chế biến sẵn, 40% từ nấu nướng, 20% từ thức ăn tự nhiên).

PGS.TS. Bác sĩ cao cấp Trần Đình Toán