Thuốc giả, thực phẩm chức năng rởm và tội ác thật

Những năm gần nay, thị trường dược phẩm, thực phẩm chức năng, hỗ trợ sức khỏe đang phát triển nhanh chóng, phản ánh nhu cầu chăm sóc sức khỏe của người dân. Tuy nhiên, song hành với sự phát triển đó thì tình trạng, buôn bán hàng giả, chủ yếu là thuốc và thực phẩm chức năng không rõ nguồn gốc, chứa chất cấm hay bị làm giả toàn phần cũng ngày càng nhiều.

Hậu quả của vấn nạn không chỉ dừng lại ở việc mất tiền mà còn trực tiếp gây ảnh hưởng đến sức khỏe, thậm chí là mạng sống của nhiều người, đặc biệt là trẻ em, phụ nữ mang thai và người cao tuổi. Đáng báo động hơn, hành vi vi phạm không chỉ ngụy trang dưới sản phẩm “xách tay” mà còn được quảng cáo rầm rộ trên mạng xã hội, được người nổi tiếng “tiếp tay”, rất khó để biết được đâu là thật, đâu là giả. Không ít người tiêu dùng “mua bệnh” chỉ vì tin vào quảng cáo của các KOL, KOC trên mạng. Những vụ việc như kẹo rau củ Kera, MegaPhaco hay MEDIUSA … cho thấy rõ quy mô và mức độ phức tạp của vấn đề.

Dưới góc nhìn pháp lý, đây không còn đơn giản là hành vi vi phạm hành chính mà là tội phạm có tổ chức, có khả năng phá vỡ nền y tế cộng đồng, đe dọa an ninh xã hội cũng như gây thất thoát lớn cho nền kinh tế của quốc gia.

Mặc dù, hệ thống pháp luật Việt Nam đã có những quy định xử lý hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả, nhưng thực tế thì mức độ răn đe chưa đủ mạnh và vẫn còn những “lỗ hổng”. Hành vi phạm tội của các tổ chức, cá nhân kiếm lợi bất chính từ việc này ngày càng tinh vi và lan rộng.

Điều 194 Bộ luật Hình sự 2015 quy định rõ: Bất kỳ ai sản xuất hoặc buôn bán thuốc giả điều có thể bị truy tố hình sự, kể cả khi chưa gây hậu quả. Mức phạt từ 2 đến 7 năm tù hoặc có thể lên đến chung thân nếu hành vi đó làm chết người hoặc thu lợi bất chính lớn. Đây là điều luật được áp dụng trong các vụ án “kẹo Kera” hay “thuốc xương khớp giả” mới bị phát hiện hồi tháng 4/2025 ở Thanh Hóa, với số tiền bất chính thu về lên đến hàng chục, hàng trăm tỉ đồng.

Đối với hành vi làm giả là thực phẩm chức năng, không phải thuốc thì sẽ bị xử lý theo Điều 193 Bộ luật Hình sự 2015. Mức án cũng không nhẹ, phạt tối đa lên đến 20 năm tù, tùy theo mức độ nguy hiểm và thiệt hại thực tế. Vụ án “kẹo Kera” – sản phẩm chứa chất gây nhuận tràng nhưng không công bố thành phần là trường hợp được xem là đủ yếu tố cấu thành tội phạm quy định tại điều này.

Ngoài ra, nếu doanh nghiệp hay cá nhân có hành vi quảng cáo sai sự thật, ghi nhãn sai, cố tình đánh lừa người tiêu dùng, thì đây là yếu tố được xem là tội lừa dối khách hàng, có thể xử lý thêm theo Điều 198 – Tội lừa dối khách hàng. Đây là điều khoản pháp lý đang được mở rộng áp dụng đối với các KOLs, người nổi tiếng, hay các doanh nghiệp sử dụng mạng xã hội để tiếp tay cho hàng giả.

Với những trường hợp chưa đủ yếu tố hình sự, pháp luật vẫn có những quy định chế tài hành chính theo Nghị định 117/2020/NĐ-CP mức phạt từ 30 đến 100 triệu đồng, kèm theo hình thức thu hồi, tiêu hủy hàng hóa, đình chỉ hoạt động. Tuy nhiên, mức phạt hiện nay vẫn còn quá nhẹ so với những thu lợi bất chính hàng tỷ đồng mà kẻ gian có thể thu về qua việc bán hàng giả trên.

Một thực tế khác đáng quan ngại là quy trình hậu kiểm hiện nay quá yếu, thiếu sự giám sát từ đầu vào và đầu ra. Người tiêu dùng gần như không thể phân biệt đâu là thật đâu là giả, chỉ dựa vào thông số trên bao bì và những lời quảng cáo. Hằng trăm sản phẩm đã được tung ra thị trường mà không hề qua kiểm định, hoặc kiểm định chỉ mang tính hình thức.

Có thể thấy, dù hệ thống pháp luật Việt Nam đã quy định xử lý tương đối đầy đủ, nhưng trong thực tế, các hành vi vi phạm dễ dàng lách luật, nhờ lợi dụng khoảng trống pháp lý, chế tài chưa đủ mạnh và cơ chế quản lý còn bị động.

Điển hình về việc sử dụng mạng xã hội để tiếp thị, quảng cáo thực phẩm chức năng không đúng bản chất là vụ án “kẹo rau củ Kera”. Cuối năm 2024, sản phẩm “kẹo Kera” được quảng cáo rầm rộ trên các trang mạng xã hội với lời quảng cáo: “1 viên kẹo bằng 1 đĩa rau”, “thải độc, làm đẹp, giảm cân”. Chiến dịch tiếp thụ của nhiều người nổi tiếng đã giúp sản phẩm được phủ sóng trên khắp các nền tảng số. Tuy nhiên, đằng sau hình ảnh “rau sạch” đó là một sự thật đáng báo động.

Tháng 3/2025, kết quả kiểm nghiệm của Cục An toàn thực phẩm – Bộ Y tế cho thấy kẹo Kera chứa tới 33,4g Sorbitol/100g gấp 4 lần quy định cho phép, một chất nhuận tràng có thể gây tiêu chảy nếu dùng quá liều. Đáng chú ý, thành phần này không 8hề được ghi rõ trên nhãn – hành vi vi phạm nghiêm trọng quy định về công bố sản phẩm và bảo vệ người tiêu dùng.

Trong quá trình điều tra, Công an TP.HCM và Cục cảnh sát kinh tế (C03 – Bộ Công an) đã làm rõ: Công ty sản xuất là Asian Life (Đắk Lắk), còn Công ty CER Group (TP.HCM) đảm nhiệm truyền thông và phân phối. Hơn 135.000 hộp kẹo đã được bán ra trên toàn quốc trong vòng ba tháng, mang về lợi nhuận hàng chục tỉ đồng.

Tháng 4/2025, Nguyễn Phong – Chủ tịch Asian Life – bị khởi tố về tội sản xuất hàng giả là thực phẩm theo Điều 193 Bộ luật Hình sự 2015. Cùng bị khởi tố với tội danh lừa dối khách hàng (Điều 198) là Nguyễn Thị Thái Hằng hay được biết đến là “Hằng du mục”, Quang Linh Vlogs, và Hoa hậu Nguyễn Thúc Thùy Tiên – những người trực tiếp tham gia quảng bá. Đây là vụ án đầu tiên ở Việt Nam có người nổi tiếng bị xử lý hình sự vì tiếp tay quảng cáo thực phẩm chức năng sai sự thật.

Hay gần đây, Công an tỉnh Thanh Hóa phối hợp với Bộ Công an triệt phá đường dây sản xuất thuốc giả với quy mô cực lớn do Nguyễn Tiến Đạt cầm đầu. Tổ chức này đã hoạt động từ năm 2021, sản xuất hàng loạt các thuốc hỗ trợ xương khớp, thuốc bổ tỳ, thuốc cảm, thậm chí là làm giả cả thuốc kháng sinh thông dụng như Clorocid, Tetracycline.

Nhóm đối tượng trên thuê nhà xưởng ở vùng ven, sau đó nhập các bao bì giả, trộn bột không rõ nguồn gốc, sau đó phân phối ra thị trường thông qua mạng xã hội, các nhà thuốc nhỏ lẻ hay chợ thuốc tự phát. Một số loại thuốc được xác định chứa corticosteroid (corticoid), chất chống viêm mạnh có thể gây loãng xương, tăng huyết áp, suy tuyến thượng thận nếu sử dụng lâu dài mà không có chỉ định.

Tổng giá trị hàng hóa các đối tượng trên thu lợi mà cơ quan chức năng thu giữ được lên đến 200 tỉ đồng, hàng trăm nghìn sản phẩm được đóng gói bao bì nhãn mác như hàng thật. Công an đã khởi tố Nguyễn Tiến Đạt và các đối tượng liên quan về tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa chữa bệnh theo Điều 194 Bộ luật Hình sự 2015, với khung hình phạt cao nhất là chung thân.

Đây là một trong những vụ án thuốc giả lớn nhất từ trước đến nay, cho thấy mức độ tinh vi và lợi nhuận khổng lồ của loại tội phạm này, cũng như những nguy hiểm mà nó mang đến không chỉ là thiệt hại kinh tế mà ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe của người tiêu dùng – đặc biệt là người cao tuổi và bệnh nhân mãng tính, vốn dễ bị đánh lừa bởi bao bì và các lời quảng cáo.

Qua hàng loạt vụ án như  “kẹo Kera” cho tới thuốc tân dược giả ở Thanh Hóa, có thể thấy hệ thống pháp luật Việt Nam đã có chế tài, nhưng thực tế lại tồn tại nhiều kẽ hở khiến tội phạm vẫn ngang nhiên hoạt động.

Nhiều vụ việc hành vi phạm tội này rõ ràng gây nguy hiểm đến sức khỏe người tiêu dùng nhưng lại chỉ bị xử phạt hành chính – phạt tiền từ 50 đến 100 triệu đồng. Con số này quá nhỏ so với lợi nhuận tiền tỉ mà các đối tượng thu về chỉ sau một vài tháng. Nhiều đối tượng nộp phạt và xem như đây là “chi phí kinh doanh” và tiếp tục tái phạm.

Hệ thống quản lý thị trường thuốc và thực phẩm chức năng chịu nhiều sự giám sát từ các cơ quan khác như: Bộ Y tế (giám sát chất lượng), Bộ Công Thương (giám sát lưu thông hàng hóa), Công an (điều tra, xử lý hình sự),… Việc phân cấp như vậy khiến cho các thủ tục, trình tự rắc rối, tạo ra “điểm mù quản lý”, nhất là khi hành vi vi phạm diễn ra trên cả môi trường thực lẫn thương mại điện tử.

Các sàn thương mại điện tử và mạng xã hội đang trở thành “chợ trời” cho thuốc giả và thực phẩm chức năng rởm. Hệ thống kiểm soát nguồn gốc sản phẩm chưa rõ ràng, việc kiểm soát và áp dụng các công nghệ để giám soát chỉ ở mức tối thiểu. Điều này khiến người tiêu dùng không thể kiểm tra nhanh nguồn gốc và tính xác thực của thực phẩm.

Công tác hậu kiểm vẫn dừng lại ở mức xử lý vụ việc khi có tố giác hoặc báo chí phản ánh, thay vì chủ động rà soát. Các chiến dịch tuyên truyền nhận thức hàng thật – giả chưa phổ biến, chưa tạo thành nhận thức sâu rộng dẫn đến nhiều người dễ bị đánh lừa bởi các bao bì và quảng cáo sai sự thật.

Những bất cập trên là yếu tố giúp cho hàng giả được “sống khỏe” trên thị trường. Không những thế mà còn làm giảm lòng tin người tiêu dùng và tạo ra một vùng xám tội phạm kinh tế - y tế liên tục lợi dụng.

Có thể thấy, lợi nhuận hàng tỉ đồng từ việc bán hàng giả khiến cho mức hình phạt chỉ như “muối bỏ biển”. Vì vậy, cần thiết phải nâng khung hình phạt và mở rộng phạm vi xử lý hình sự.

Tiếp đó, phải khắc phục sự chồng chéo trong quản lý. Hàng giả y tế là tội phạm liên lĩnh vực, phạm vi kiểm soát lớn nhưng cơ chế giữa các cơ quan giám sát còn rời rạc. Có thể thành lập một cơ quan riêng biệt, cho phép chia sẻ dữ liệu điều tra để có thể xử lý nhanh chóng khi phát hiện dấu hiệu và không để cho hậu quả xảy ra.

Cùng lúc, cần phải siết chặt quản lý các nền tảng mạng xã hội thương mại điện tử và quảng cáo trực tuyến - một môi trường màu mỡ cho hàng giả. Các sàn thương mại điện tử và mạng xã hội cần phải có trách nhiệm pháp lý nếu để cho các sản phẩm vi phạm tồn tại. Một giải pháp khác là bắt buộc áp dụng công nghệ xác thực nguồn gốc như mã QR hoặc blockchain cho từng lô sản phẩm. Chỉ với vài thao tác trên ứng dụng của Bộ Y tế, người tiêu dùng có thể biết ngay sản phẩm đó từ đâu, đã qua kiểm định hay chưa. Hệ thống này cần được liên thông với hải quan, thuế và quản lý thị trường để giám sát chặt từ sản xuất, nhập khẩu đến bán lẻ.

Cuối cùng, pháp luật chỉ thật sự mạnh khi người dân biết bảo vệ mình. Cần những chiến dịch truyền thông dài hạn để hướng dẫn phân biệt hàng thật – giả. Việc đưa các vụ án lớn ra công khai trên báo chí không chỉ giúp cảnh tỉnh mà còn là thông điệp rõ ràng: Pháp luật sẽ không khoan nhượng với tội ác nhắm vào sức khỏe cộng đồng.

Hàng giả trong lĩnh vực thuốc và thực phẩm chức năng không chỉ là gian lận thương mại, mà là tội ác có chủ đích, trực tiếp nhắm vào sức khỏe hàng triệu người dân. Mỗi hộp thuốc giả, mỗi viên kẹo chức năng “rởm” không chỉ mang theo nguy cơ bệnh tật, mà còn là bằng chứng cho thấy hệ thống quản lý còn lỗ hổng. Khi pháp luật được siết chặt, cơ chế quản lý đồng bộ và công nghệ giám sát được áp dụng nghiêm túc, vùng xám cho tội phạm sẽ dần biến mất. Thị trường chỉ thật sự trong sạch khi thông điệp này được thực thi triệt để: Lợi dụng sức khỏe cộng đồng để trục lợi sẽ phải trả giá đắt trước pháp luật.

Luật sư Thanh Bình – Đoàn Luật sư TP. HCM