Bảo tồn và phát triển các cây thuốc Việt Nam có hợp chất thiên nhiên phòng chống SARS-COV-2

Việt Nam là một quốc gia sở hữu nguồn tài nguyên cây thuốc và tri thức sử dụng cây thuốc vô cùng phong phú, đa dạng. Nhu cầu sử dụng dược liệu phục vụ cho việc chăm sóc sức khỏe cộng đồng tương đối cao. Chính vì vậy, cần phải có những chiến lược và kế hoạch cụ thể để khai thác tiềm năng về nguồn tài nguyên dược liệu phục vụ phát triển kinh tế - xã hội và chăm sóc sức khỏe nhân dân.

Với tiềm năng dược liệu phong phú, Việt Nam cũng có nhiều loại cây thuốc có các hợp chất thiên nhiên chống lại SARS-Cov-2 và phòng chống COVID-19. Đến nay, dịch bệnh bùng phát phức tạp với hàng trăm nghìn ca mắc mới mỗi ngày, nhu cầu sử dụng thuốc y học cổ truyền để phòng chống bệnh là rất lớn. Để đáp ứng nhu cầu xã hội việc đầu tư xây dựng những vùng nguyên liệu để trồng các loài cây dược liệu có tác dụng chống SARS-Cov-2 đang là vấn đề đặt ra, nhất là với những địa phương có điều kiện thuận lợi về điều kiện tự nhiên và khí hậu phù hợp. Để hạn chế sự phụ thuộc vào nguồn dược liệu thu hái tự nhiên và nhập khẩu, nhiều công ty sản xuất kinh doanh trong nước đã và đang xây dựng những vùng nguyên liệu.

Trong khuôn khổ hội thảo khoa học về “Bảo tồn, phát triển và sử dụng nguồn dược liệu vì sức khỏe cộng đồng” do Hội Giáo dục chăm sóc sức khỏe cộng đồng Việt Nam phối hợp với Công ty Cổ phần Ao Vua tổ chức vào ngày 23/4/2022, tại Khu du lịch Ao Vua (xã Tản Lĩnh, huyện Ba Vì, TP. Hà Nội), với mục đích góp phần phát huy tiềm lực nguồn tài nguyên này trong chăm sóc sức khỏe trong thời kỳ mới, Lương y Phùng Tuấn Giang - Chủ tịch Viện nghiên cứu phát triển y dược cổ truyền Việt Nam đưa ra tham luận "Bảo tồn và phát triển các cây thuốc Việt Nam có hợp chất thiên nhiên phòng chống SARS-COV-2".

CÁC HỢP CHẤT THIÊN NHIÊN TỪ CÂY THUỐC CÓ TIỀM NĂNG CHỐNG LẠI SARS-CoV-2

Đối với SARS-CoV-2, tính đến thời điểm hiện tại, có rất nhiều hợp chất thiên nhiên được phân lập từ cây thuốc được chứng minh là có tác dụng đầy triển vọng trong phòng chống loại virus này.

Các flavonoid nổi tiếng với hoạt tính kháng virus phổ rộng trên nhiều loại virus như cúm A (H1N1), Ebola (EBOV), SARS-CoV, HIV… thông qua nhiều cơ chế khác nhau như ức chế sự xâm nhập, sao chép, sự dịch mã protein và sự hình thành vỏ bọc của virus. Trong đó, Scutellarein là một flavon thường gặp trong nhiều loại thực vật thuộc chi Scutellaria (họ Hoa môi) và Erigeron (họ Cúc). Scutellarein được chứng minh là có thể ức chế hiệu quả hoạt động của enzyme 3CLpro (3-chymotrypsin-like proteas) của SARS-CoV-2 trong điều kiện in vitro, đồng thời ức chế mạnh mẽ sự sao chép của virus này trong tế bào Vero với giá trị IC50 là 5,80 μM. Hai flavonoid khác là quercetagetin (có trong cây Cúc vạn thọ - Tagetes erecta L) và dihydromyricetin hay ampelopsin (có trong cây Bạch liễm - Ampelopsis japonica) cũng thể hiện tác dụng trên với IC50 tương ứng là 1,27 và 1,20 μM.

Hoàng cầm (Scutellaria baicalensis), có chứa tổng cộng 100 flavonoid (56 flavonoid tự do và 44 flavonoid glycosid). Chiết xuất thô của Hoàng cầm và baicalein được chứng minh có thể ức chế enzyme 3CLpro của SARS-CoV-2 với IC50 lần lượt là 8,52 µg/ml và 0,39 μΜ, đồng thời ức chế hiệu quả sự sao chép của SARS-CoV-2 trong tế bào Vero E6 ở EC50 tương ứng là 0,74 μg/ml và 2,9 µM. Từ những dữ liệu trên cho thấy, Hoàng cầm và các flavonoid của nó là những nhân tố đầy triển vọng trong điều trị SARS-CoV-2.

Matrine là một alkaloid quinolizidine có mặt trong cây Khổ sâm (Sophora flavescens). Liên quan đến việc điều trị COVID-19, Sun và cộng sự (2020) cho biết, việc tiêm natri matrine clorua có hoạt tính kháng SARS-CoV-2 (tỷ lệ ức chế chỉ số phổi là 86,86% ở liều 36,67 ml/kg/ngày) trên mô hình chuột kết hợp bệnh với hội chứng. Quan trọng hơn, một thử nghiệm lâm sàng chuyên sâu về tiêm natri matrine clorua đã được đưa ra để xác định hiệu quả của nó đối với SARS-CoV-2. Kết quả cho thấy, tỷ lệ lâm sàng đạt 100% hiệu quả trong 40 trường hợp. Về cơ chế, dựa trên các thí nghiệm gắn kết phân tử đã chứng minh matrine có liên kết cao với RdRp (-6,3 kcal/mol), Mpro (-5,8 kcal/mol) trong SARS-CoV-2 và ACE2 - thụ thể của vật chủ đối với SARS-CoV-2 (-6,1 kcal/mol). Hơn nữa, matrine còn ngăn chặn sự nhân lên của SARS-CoV-2 và điều chỉnh các phản ứng viêm.

Tetrandrine là một alkaloid bisbenzylisoquinoline được chiết xuất từ cây Phòng kỷ (Stephania tetrandra) có hoạt tính chống tổn thương phổi. Đối với SARS-CoV-2, tetrandrine có thể ức chế hiệu quả sự sao chép của virus này trong tế bào Vero với IC50 là 3,0 μM, ngoài ra tetrandrine còn có thể làm giảm sự xâm nhập của SARS-CoV-2 bằng cách ngăn chặn hoạt động của kênh TPC2 đóng một vai trò quan trọng trong quá trình nội bào.

Berbamine, một alkaloid bisbenzylisoquinoline được chiết xuất từ Dâu tây Nhật Bản (Berberis thunbergii DC) cũng có thể ức chế hiệu quả sự sao chép của SARS-CoV-2 trong tế bào Vero với IC50 là 7,87 μM. Berbamine cũng có năng lượng liên kết cao đối với các thụ thể ACE2, TMPRSS2 và GRP78, đây là các thụ thể quan trọng đối với SARS-CoV-2 giúp mở đầu quá trình xâm nhập của virus vào tế bào vật chủ.

Phillyrin, một dạng bisepoxylignan được chiết xuất từ cây Liên kiều (Forsythia suspensa) có khả năng chống viêm phổi. Trên SARS-CoV-2, phillyrin có thể ức chế hiệu quả sự sao chép của SARS-CoV-2 trong tế bào Vero E6 với IC50 là 63,90 μg/ml bằng cách ức chế sự hoạt hóa của yếu tố hạt nhân kappa B. Hơn nữa, phân tích kết nối phân tử còn cho thấy, phillyrin ngăn chặn sự liên kết giữa protein S của SARS-CoV-2 và Gln325 trong ACE2, một liên kết khởi đầu cho sự xâm nhập của virus vào tế bào vật chủ.

Andrographolide thuộc nhóm diterpenoid có phổ hoạt tính sinh học rộng như chống viêm, ung thư, kháng khuẩn, kháng các virus. Gần đây, andrographolide đã được xác định là một chất ức chế tiềm năng của protease chính (Mpro) của SARS-COV-2. Sinh khả dụng của andrographolide tăng lên khi nó được tiêm tĩnh mạch.

Axit glycyrrhizic, một saponin quan trọng của vị thuốc Cam thảo có hoạt tính chống tổn thương phổi. Axit glycyrrhizic cho thấy khả năng ức chế sự lây nhiễm đối với nhiều loại virus trong các nghiên cứu in vitro và trên người, bao gồm SARS-CoV (EC50 =365 μM trong tế bào Vero). Đối với SARS-CoV-2, axit glycyrrhizic có thể ức chế hiệu quả sự sao chép của SARS-CoV-2 trong tế bào Vero E6 ở EC50 là 0,44 mg/ml.

Artemisinin, một sesquiterpene được phân lập từ cây Thanh hao hoa vàng như đã trình bày ở trên cũng thể hiện hoạt tính kháng nhiều loại virus. Các nghiên cứu chuyên sâu chỉ ra artemisinin cũng có hiệu quả điều trị đối với các bệnh đường hô hấp và tổn thương phổi cấp tính. Trên SARS-CoV-2, artemisinin có thể ức chế sự lây nhiễm với giá trị EC50 là 64,45 μM. Các nghiên cứu động lực học phân tử chỉ ra artemisinin thể hiện liên kết mạnh mẽ với các điểm liên kết Lys353 và Lys31 trong protein S của SARS-CoV-2, do đó ngăn chặn sự xâm nhập của virus này vào tế bào vật chủ.

Bên cạnh đó, các hợp chất organosulfur được chứng minh in vitro là có hoạt tính chống SARS-CoV-2 phổ rộng với một số chất điển hình như calpain, auranofin hay nelfinavir. Thật may mắn khi tỏi, một loại gia vị quen thuộc lại giàu các hợp chất này. Chính vì vậy, tỏi đã thu hút sự chú ý đáng kể của các nhà khoa học và trở thành một chiến lược quan trọng trong điều trị nhiễm SARS-Cov-2. Các hợp chất organosulfur trong tinh dầu tỏi thể hiện các tương tác hiệp đồng mạnh mẽ với ACE2 và PDB6LU7 (protease chính của SARS-CoV-2), do đó ngăn chặn được bước đầu của sự lây nhiễm virus.

MỘT SỐ CÂY THUỐC CÓ TÁC DỤNG CHỐNG SARS-CoV-2 Ở VIỆT NAM

Dưới đây là một số cây thuốc có tác dụng chống SARS-CoV-2 ở Việt Nam có thể phát triển thành vùng nguyên liệu sạch cho y học cổ truyền và công nghiệp dược.

Thanh hao hoa vàng

Thanh hao hoa vàng được dùng từ lâu đời trong y học cổ truyền với các tác dụng thanh nhiệt, sát trùng, lợi tiểu, bổ hư hao… Trong các nghiên cứu gần đây về tác dụng chống SARS-CoV-2, Thanh hao hoa vàng được đánh giá là loại dược liệu tiềm năng.

Thanh hao hoa vàng (Artemisia annua L.) thuộc Họ Cúc (Asteraceae). Thanh hao hoa vàng có hơn 220 hợp chất được phân lập và xác định, bao gồm ít nhất 28 monoterpen, 30 sesquiterpenes, 12 triterpenoids và steroid, 36 flavonoid, 7 coumarin, 4chất thơm và 9 hợp chất béo. Artemisinin có hoạt tính sinh học quan trọng nhất trong Thanh hao hoa vàng.

Tác dụng phòng chống COVID-19

Gần đây, bệnh hô hấp cấp tính do coronavirus 2 (SARS-CoV-2) là chủng virus-là tác nhân gây bệnh. Đây là loại virus nguy hiểm với tốc độ lây lan cao và có thể gây chết người. Do Thanh hao hoa vàng hoạt tính kháng virus phổ rộng trong đó có SARS-CoV-1, nhiều nhà khoa học đã đặt ra câu hỏi liệu Thanh hao có ức chế được SARS-CoV-2 hay không?

Các nhà khoa học trên thế giới đã nghiên cứu đánh giá xác định các hợp chất thực vật có khả năng kháng virus đối với COVID-19, kết quả cho thấy Thanh hao hoa vàng có hoạt tính chống lại SARS-CoV-2 trong việc sàng lọc hiệu ứng tế bào dựa trên dòng tế bào Vero-E6 cũng như các đánh giá in silico.

Thanh hao hoa vàng là lựa chọn tốt để chống lại COVID-19 với cơ chế dược lý chủ yếu ức chế hoạt động của enzym CLPro (chymotrypsin-like protease) là một enzym được tạo ra bởi SARS-CoV-2. Nó được kỳ vọng sẽ được cải thiện khả năng miễn dịch và điều chỉnh phản ứng viêm thông qua việc điều chỉnh sản xuất các cytokine tiền viêm. Có thể kết luận Thanh hao hoa vàng có thể chống lại COVID-19 nhưng cần phải làm nghiên cứu sâu hơn về tính an toàn và hiệu quả.

Trong nghiên cứu của các nhà khoa học thuộc Columbia University Vagelos College of Physicians and Surgeons, Hoa Kỳ (2021) đã cho thấy chiết xuất Thanh hao hoa vàng có tác dụng ngăn chặn sự nhân lên của SARS-CoV-2 trong ống nghiệm.

Trên các thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên, đối chứng với giả dược, Thanh hao hoa vàng có thể cải thiện kết quả lâm sàng ở những bệnh nhân nhiễm COVID-19.

Artemisinin có thể trực tiếp ngăn chặn sự nhân lên của virus. Artemisinin và các dẫn xuất của nó đã được chứng minh là hạn chế cả virus DNA và virus RNA. Trong bộ gen của SARS-CoV-2 có một gen thiết yếu là gen RdRp (RNA phụ thuộc RNA polymeras), trên mô hình RdRp, nhận thấy rằng artesunate có thể tác dụng tại trung tâm hoạt động của RdRp trên SARS-Cov-2, có thể giải thích một phần cơ chế mà artesunate ngăn chặn virus. Artesunate làm giảm biểu hiện của các yếu tố gây viêm. Vì thế, tác dụng chống viêm và điều hòa miễn dịch cũng có thể là một trong những cơ chế quan trọng của chiết xuất Thanh hao hoa vàng trong điều trị COVID-19.

Xơ phổi là tổn thương được quan sát thấy trong nhiễm SARS ‐ CoV ‐ 2 với mức độ nghiêm trọng tăng lên, qua trung gian Interleukin ‐ 1. Một số nghiên cứu cho thấy rằng mất cân bằng oxy hóa có liên quan đến các bệnh phổi và việc sử dụng các chất chống oxy hóa tự nhiên có hiệu quả trong bệnh xơ phổi. Chiết xuất Thanh hao hoa vàng thể hiện hoạt động chống oxy hóa đáng kể, do có hàm lượng phenolic cao. Các dẫn xuất của Thanh hao hoa vàng là những chất đầy hứa hẹn để điều trị chứng xơ phổi do COVID-19.

“Hao cầm thanh đởm thang” là phương thuốc trị thấp nhiệt, cho thấy tác dụng làm thanh thấp nhiệt đởm, kiện tỳ vị. “Hao cầm thanh đởm thang” chủ yếu nhắm vào các mục tiêu trừ thấp nhiệt và giúp thông khí trệ kinh thiếu dương đởm, tam tiêu. Trong bài thuốc, Thanh hao và Hoàng cầm làm quân, với tác dụng thanh tà nhiệt thiếu dương kinh, thanh đởm trừ thấp. Tại Trung Quốc đã cứu chữa thành công bệnh nhân nặng với “Hao cầm thanh đởm thang gia giảm” phối hợp với thuốc tân dược. Trong quá trình tham gia vào điều trị COVID-19, Học viện y học cổ truyền Trung Quốc cũng áp dụng “Hao cầm thanh đởm thang” để chữa cho các bệnh nhân  đã cho những kết quả đầy triển vọng.

Thanh hao hoa vàng có vị đắng tính hàn; quy kinh can, đởm; có tác dụng thanh nhiệt, trừ cốt chưng, giải độc, phòng ngược tật (sốt rét), thoái hoàng. Theo y học cổ truyền, kinh đởm và kinh can có quan hệ biểu lý và là nguồn gốc của dương khí. Vậy nên, kinh thiếu dương đởm thường là mục tiêu trong điều trị các bệnh sốt. Vị thuốc Thanh hao hoa vàng là lựa chọn trong việc thanh nhiệt trừ thấp. Các đơn kê bài thuốc thường dùng từ Thanh hao hoa vàng như “Hao cầm thanh đởm thang” và “Thanh hao miết giáp thang”. Những bài thuốc này thường được sử dụng cho các chứng thấp tà nhập thiếu dương, về sau thường được áp dụng trong điều trị bệnh sốt rét liên quan đến kinh thiếu dương. SARS biểu hiện bằng sốt cao, âm hư tân dịch khuy tổn. Các phương pháp điều trị SARS đã được tập trung vào thanh nhiệt trừ thấp, Thanh hao hoa vàng đã đóng vai trò quan trọng trong điều trị SARS.

Giống như SARS, COVID-19 cũng do một loại coronavirus gây ra hội chứng hô hấp. Cơ chế bệnh sinh của COVID-19 chủ yếu đặc trưng bởi thấp tà hóa nhiệt. Do đó, điều trị COVID-19 nên tập trung vào thanh nhiệt trừ thấp, tiêu đàm. Xem xét các biểu hiện lâm sàng ban đầu của COVID-19 được đặc trưng bởi sự xâm nhập tà khí tại kinh thiếu dương đởm, Thanh hao hoa vàng sẽ là một loại thuốc thiết yếu để điều trị COVID-19.

Thuốc viên “Kim hoa thanh cảm” là sự kết hợp của Thanh hao với bài “Ngân kiều tán” và “Ma hạnh thạch cam thang”. Hai nghiên cứu về việc điều trị COVID-19 với thuốc viên “Kim hoa thanh cảm” của bác sĩ Boli Zhang cho thấy rằng loại thuốc này có hiệu quả đối với các trường hợp bệnh nhân nhẹ và vừa, rút ngắn thời gian hạ sốt, tăng tỷ lệ bình thường hóa tế bào lympho và bạch cầu và giảm đáng kể khả năng tiến triển nặng nề. Trong một nghiên cứu khác, qua sơ bộ đánh giá về việc sử dụng Thuốc viên “Kim hoa thanh cảm” trên 280 bệnh nhân nhẹ của bác sĩ Boli Zhang ở Bệnh viện dã chiến Fangcang (Vũ Hán, Trung Quốc), cho thấy không có ai chuyển nặng.

Xuyên tâm liên

Xuyên Tâm Liên đã từng được coi như “thần dược” của thời bao cấp ở nước ta. Trong bối cảnh kinh tế khó khăn sau ngày giải phóng, ngành y tế thời đó cũng như các ngành khác, đã phải đối mặt với tình trạng thiếu thốn đủ thứ. Khi đó Xuyên tâm liên đã được dùng phổ biến như một loại thuốc trị bách bệnh. Khi các loại kháng sinh thế hệ mới ra đời cái tên Xuyên tâm liên dần bị lãng quên. Tuy nhiên, với xu thế sử dụng dược liệu ngày càng phổ biến, các vị thuốc nam đang lấy lại được giá trị của mình, Xuyên tâm liên đã được nghiên cứu nhiều hơn về thành phần hóa học, tác dụng dược lý.

Xuyên tâm liên [Andrographis paniculata (Burm.f.) Wall. ex Nees] thuộc họ Ô rô (Acanthaceae). Theo các nghiên cứu trên thế giới, Xuyên tâm liên có tác dụng kháng vi sinh vật (vi khuẩn, virus, nấm, ký sinh trùng), chống viêm, chống oxy hóa, chống ung thư…

Kết quả nghiên cứu về tác dụng chống COVID-19 của Xuyên tâm liên

Tại Ấn Độ, kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học Trường Cao đẳng dược JSS (2020) cho thấy các thành phần hóa học của Xuyên tâm liên (andrographolide và dihydroxy dimethoxy flavone) có tác dụng chống lại COVID-19 bằng cách ức chế enzym protease chính của virus này trên thử nghiệm in silico.

Andrographolide - hợp chất chiết xuất từ Xuyên tâm liên là một chất ức chế tiềm năng đối với protease chính của COVID-19 (Mpro). Nghiên cứu cho thấy, andrographolide có tác dụng kết nối phân tử, phân tích mục tiêu, dự đoán độc tính và dược động học. Andrographolide đã được gắn thành công vào vị trí liên kết của COVID-19 Mpro. Các phương pháp tính toán cũng dự đoán phân tử này có độ hòa tan tốt, đặc tính dược lực học và độ chính xác mục tiêu. Phân tử này cũng tuân theo quy tắc Lipinski, khiến nó trở thành một hợp chất đầy hứa hẹn, có tiềm năng sử dụng chống lại COVID-19.

Nghiên cứu của các nhà khoa học thuộc Đại học Airlangga (Indonesia) năm 2020 cho thấy, Xuyên tâm liên có tiềm năng là chất ức chế protease chính 6LU7 COVID-19.

Xuyên tâm liên trước đây được sử dụng rộng rãi để điều trị đau họng, cảm cúm và nhiễm trùng đường hô hấp… đã được các nhà khoa học Đại học Jadavpur, Ấn Độ (2020) nghiên cứu nhằm mục tiêu chống COVID-19 và các con đường lây lan của nó. Kết quả cho thấy, sự hợp lực giữa andrographolide và các hợp chất khác của Xuyên tâm liên được xác định là chất chống viêm an toàn và hiệu quả, có tác dụng với nhiễm trùng đường hô hấp trên, làm giảm đáng kể việc sản xuất cytokine và các yếu tố gây viêm trong nhiễm virus.

Tại Trung Quốc, Xiyanping là một chế phẩm chống viêm, kháng virus được phát triển và cấp phép sử dụng ở Trung Quốc. Đây là một sản phẩm tiêm bán tổng hợp có nguồn gốc từ thành phần hoạt tính của cây Xuyên tâm liên gồm 9-dehydro-17-hydro-andrographolide và natri 9-dehydro-17-hydro-andrographolide-19-yl sulfate. Bài báo của nhóm tác giả thuộc Tasly Pharmaceutical Group Co. Thiên Tân, Trung Quốc (2020) đã tóm tắt tác dụng dược lý và ứng dụng lâm sàng của andrographolide Xuyên tâm liên, đồng thời khẳng định các công năng thanh nhiệt và giải độc, kháng sinh và chống viêm, có tác dụng điều trị rõ ràng đối với các bệnh hô hấp bao gồm viêm phổi, viêm đường hô hấp trên do vi khuẩn, virus dựa trên một số lượng lớn dữ liệu lâm sàng đã được tích lũy. Andrographolide có tác dụng kháng virus tiềm năng trong việc điều trị COVID-19 và có thể làm giảm mức độ viêm ở bệnh nhân, cải thiện các triệu chứng hô hấp, ức chế virus và cải thiện khả năng miễn dịch của cơ thể… với tính an toàn cao. Ngoài ra, andrographolide còn có tác dụng bảo vệ gan và có giá trị lâm sàng để điều trị các bệnh tim mạch, đồng thời có tác dụng bảo vệ đối với tổn thương gan, tim mạch do một số thuốc chống COVID-19 khác. Qua đây, có thể thấy việc điều trị COVID-19 bằng andrographolide phù hợp với lý thuyết của y học cổ truyền về vị thuốc Xuyên tâm liên.

Tại Thái Lan, tác dụng chống COVID-19 của Xuyên tâm liên đã được khẳng định hơn khi cuộc thử nghiệm lâm sàng đầu tiên đã được Viện Nghiên cứu y học cổ truyền Thái Lan (2020) tiến hành trên những bệnh nhân đã biểu hiện triệu chứng nhiễm COVID-19 nhẹ như đau họng, nhức đầu, ho hay sổ mũi. Cuộc thử nghiệm cho kết quả khả quan, trong vòng 3 ngày kể từ khi sử dụng Xuyên tâm liên tình trạng sức khỏe của các tình nguyện viên mắc COVID-19 đều được cải thiện. Mọi triệu chứng của bệnh đã biến mất sau 5 ngày làm thử nghiệm mà không xuất hiện bất kỳ tác dụng phụ nào.

Xuyên tâm liên là vị thuốc tiềm năng trong việc phòng chống COVID-19. Xuyên tâm liên trồng không khó và rất phù hợp với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng ở Việt Nam. Do vậy cần có chính sách khuyến khích trồng, bảo tồn, nghiên cứu và phát triển đối với dược liệu này. Bên cạnh đó, chúng ta cần phải quan tâm hơn nữa đến việc nghiên cứu ứng dụng Xuyên tâm liên trong điều trị bệnh.

Kim ngân hoa

Kim ngân cây dược liệu y học cổ truyền được sử dụng rộng rãi với các vị thuốc Kim ngân hoa, Kim ngân đằng. Kim ngân hoa được dùng để điều trị ngoại cảm phong nhiệt, bệnh dịch có sốt, vết loét, mụn nhọt, hậu bối và một số bệnh truyền nhiễm. Đồng thời, Kim ngân hoa còn được sử dụng làm thực phẩm lành mạnh, mỹ phẩm và được trồng làm cảnh.

Kim ngân (Lonicera japonica Thunb.) họ Cơm cháy (Caprifoliaceae). Hiện nay, hơn 140 hợp chất hóa học đã được phân lập từ Kim ngân hoa và các nghiên cứu cho thấy Kim ngân hoa có tác dụng dược lý rộng rãi. Các hợp chất chính trong Kim ngân hoa bao gồm các acid hữu cơ, flavones, iridoids, saponins… Chiết xuất thô của Kim ngân hoa đã được nghiên cứu đánh giá các tác dụng: Chống viêm, chống virus, kháng khuẩn, chống oxy hóa, bảo vệ gan, chống ung thư, chống rối loạn chuyển hóa lipid…

Theo y học cổ truyền, Kim ngân hoa có vị cam (ngọt), tính hàn; quy các kinh phế, tỳ, vị, tâm, đại trường. Kim ngân hoa có tác dụng thanh nhiệt giải độc, chủ trị các chứng bệnh cảm mạo phong nhiệt, viêm nhiễm, mụn nhọt, lỵ…

Ứng dụng của kim ngân hoa trong phòng chống COVID-19

COVID-19 là do hội chứng hô hấp cấp tính coronavirus 2 (SARS-CoV-2) gây ra. Do sự tương đồng của SARS-CoV và SARS-CoV-2, nên các hợp chất có trong tự nhiên có khả năng ức chế SARS-CoV đã được nghiên cứu trước đây cũng có tiềm năng trong việc ức chế SARS-CoV-2. Reserpine có trong chiết xuất từ Kim ngân hoa đã ức chế sự nhân lên của SARS-CoV ở nồng độ không độc.

MIR2911 (một microRNA) là hoạt chất trong Kim ngân hoa có khả năng ức chế virus và được coi là khắc tinh của virus cúm bằng cách liên kết với mRNA của chúng và ngăn chặn quá trình dịch chuyển protein. Sau khi các nhà khoa học Trung Quốc (2020) phân tích trình tự bộ gene của SARS-CoV-2, rất có thể bộ gene của virus này chứa các vị trí liên kết MIR2911 và MIR2911 có thể ức chế trực tiếp sự nhân rộng SARS-CoV-2. Để đánh giá tác dụng kháng virus của MIR2911 trong Kim ngân hoa ở bệnh nhân COVID-19, các nhà khoa học đã tiến hành một nghiên cứu lâm sàng trên 78 bệnh nhân COVID-19 mức độ vừa được điều trị bằng thuốc kháng virus thường quy (RT) tại Bệnh viện Nam Kinh 2 từ tháng 1 năm 2020 đến tháng 3 năm 2020. Kết quả cho thấy rằng MIR2911 trong Kim ngân hoa ức chế sự nhân lên của SARS-CoV-2 và tăng tốc độ chuyển đổi âm tính của bệnh nhân COVID-19. Điều trị bằng Kim ngân hoa có thể giúp chữa khỏi cho nhiều bệnh nhân bị nhiễm bệnh và ngăn chặn đại dịch COVID-19.

Ngoài ra, các bài thuốc y học cổ truyền có Kim ngân hoa đã được thử nghiệm trong điều trị SARS-CoV như viên Liên hoa thanh ôn, Song hoàng liên, các loại thuốc này được ứng dụng để chống lại nhiều chủng cúm; đến nay, chúng vẫn tiếp tục được nghiên cứu đánh giá tác dụng kháng virus, chống viêm, điều hòa miễn dịch trên COVID-19.

Kim ngân hoa không chỉ là cây thuốc có tác dụng tốt trong việc phòng chống COVID-19 mà còn là vị thuốc quan trọng trong y học cổ truyền, được kê đơn trong nhiều bài thuốc. Kim ngân hoa là loại dược liệu giá trị cao, có tính ứng dụng lớn, cần phải phát triển vùng nguyên liệu trong nước để đảm bảo nguồn dược liệu sạch, đạt tiêu chuẩn DĐVN V và lượng lớn để đáp ứng nhu cầu sử dụng.

Một số loại cây có chứa berberin

Berberine (BBR) là một alkaloid isoquinoline tự nhiên có mặt trong một số cây thuốc, chẳng hạn như Hoàng liên gai (Berberis vulgaris), Hoàng liên chân gà (Coptis chinensis), Vàng đắng (Coscinium fenestratum), Hoàng đằng (Fibraurea recisa), Mao lương hoa vàng (Hydrastis canadensis), Rễ vàng (Xanthorhiza simplicissima), Hoàng bá (Phellodendron amurense), Cỏ chim én (Chelidonium majus) ... Tại Việt Nam, có thể phát triển một số loại cây trên như Hoàng liên chân gà, Vàng đắng, Hoàng đằng, Hoàng bá... Đặc biệt, Hoàng liên chân gà là loại cây thuộc diện quý hiếm, đã được đưa vào Sách Đỏ thế giới của IUNC vào năm 1980 và Sách Đỏ Việt Nam, 1996. Cây đã bị khai thác nhiều năm, hiện nay đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng. Ở Trung Quốc, việc bảo vệ Hoàng liên tỏ ra rất hiệu quả. Dược liệu được sử dụng trong nước và xuất khẩu là do khâu trồng trọt. Trong khi đó, ở Việt Nam việc làm này không hề ngăn chặn được nạn khai thác bừa bãi làm suy thoái môi trường sống của Hoàng liên. Cần có các biện pháp quản lý và bảo tồn mạnh mẽ hơn.

Hoạt động tiềm năng của BBR chống lại SARS-CoV và các coronavirus khác, bởi vậy, các nhà khoa học cũng đặt ra câu hỏi liệu nó có thể có hiệu quả trong việc chống lại đại dịch COVID-19 do SARS-CoV-2 gây ra hay không?

BBR đã được chứng minh làm giảm sự sao chép của virus và nhắm mục tiêu vào các tương tác cụ thể giữa virus và vật chủ. BBR xen kẽ vào DNA và ức chế tổng hợp DNA và hoạt động sao chép ngược. Alkaloid isoquinoline này có khả năng điều chỉnh MEK-ERK, AMPK / mTOR và các con đường tín hiệu NF-κB, cần thiết cho sự nhân lên của virus. Hơn nữa, đã có báo cáo rằng BBR hỗ trợ phản ứng miễn dịch của vật chủ, giúp thanh thải virus. Với đặc tính kháng virus của Berberine và các dẫn xuất của nó sẽ là những tác nhân đầy hứa hẹn trong cuộc chiến chống lại đại dịch COVID-19 do SARS-CoV-2 gây ra.

BBR có tác dụng ức chế con đường tín hiệu NF-κB và có thể hoạt động kháng virus chống lại sự lây nhiễm coronavirus. Các nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng chiết xuất từ Hoàng liên có chứa BBR và các alkaloid protoberberine khác có thể ức chế sự tổng hợp RNA của coronavirus, quá trình lắp ráp và giải phóng virus. BBR có thể ức chế các phản ứng viêm do virus gây ra. Trong những năm gần đây, nhiều nghiên cứu khoa học đã báo cáo hoạt động kích thích miễn dịch và chống viêm của BBR. Bộ gen SARS-CoV-2 có trình tự tương tự khoảng 70% -80% với SARS-CoV và gây ra các triệu chứng lâm sàng tương tự, có thể khảo sát tiềm năng của BBR chống lại SARS-CoV-2.

Andrés Pizzorno và cộng sự (Pháp, 2020) đã báo cáo tác dụng kháng virus của berberine trong mô hình tế bào Vero E6 nhiễm SARS-CoV-2 với nồng độ ức chế 50% là 10,6μM.

Nano berberine sử dụng bằng đường uống cho thấy sinh khả dụng của Berberine qua đường uống tăng đáng kể, tăng sản xuất IFN-γ bởi các tế bào TCD8+ và ức chế giải phóng histamine tế bào mast in vivo, cho thấy phản ứng miễn dịch bảo vệ. Các nhà khoa học còn xác nhận thêm sự ức chế sự nhân lên của SARS-CoV-2 trên dòng tế bào biểu mô phổi Calu3 bởi Berberine. Hơn nữa, BBR còn ức chế đáng kể sự biểu hiện của cytokine gây viêm bao gồm ACE2, TMPRSS2, IL-1α, IL-8, IL-6 và CCL-2 trong các tế bào Calu3 bị nhiễm SARS-CoV-2. Những cytokine này thúc đẩy mức độ nghiêm trọng của bệnh và làm tổn thương mô trong COVID-19, nguyên nhân chính gây tử vong là do quá trình viêm nhiễm dẫn đến cơn bão cytokine. Bằng cách hỗ trợ khả năng miễn dịch bảo vệ trong khi ức chế các cytokine gây viêm; ức chế sự lây nhiễm và nhân lên của virus; gây chết theo chương trình và bảo vệ mô khỏi tổn thương, Berberine là một ứng cử viên đầy hứa hẹn trong việc ngăn ngừa và điều trị COVID-19 và SARS.

Bão cytokine không được kiểm soát và hội chứng rối loạn chức năng đa tạng là những nguyên nhân quan trọng dẫn đến sự nguy kịch và tử vong ở bệnh nhân COVID-19. Ngoài phổi ra, ruột là cơ quan chính bị SARS-CoV-2 xâm nhập gây tổn thương và đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát phản ứng viêm toàn thân và ngăn ngừa MODS. Berberine đã có lịch sử lâu đời trong y học cổ truyền để điều trị tiêu chảy và viêm dạ dày, ruột nhờ đặc tính kháng khuẩn, chống viêm loét, bảo vệ hàng rào niêm mạc ruột và ngăn chặn phản ứng viêm ở biểu mô ruột và huyết thanh. Việc duy trì và bảo vệ chức năng đường tiêu hóa là một khía cạnh quan trọng trong điều trị bệnh nhân bị COVID-19 nặng. Bệnh nhân mắc COVID-19 bị tiêu chảy và đau bụng, đã dược nội soi lấy mẫu sinh thiết ruột non. Các phát hiện mô bệnh học cho thấy các mô niêm mạc và dưới niêm mạc có thâm nhiễm viêm, viêm mạch máu đa ổ và tổn thương do thiếu máu cục bộ. Đã quan sát thấy mức độ tăng của calprotectin trong phân, một dấu hiệu sinh học của viêm ruột và tương quan đáng kể với mức IL-6 huyết tương ở những bệnh nhân bị COVID-19 có tiêu chảy. Những phát hiện này cho thấy rằng đường tiêu hóa không chỉ là mục tiêu mà còn là nguồn gốc của các chất trung gian gây viêm khi nhiễm SARS-CoV-2. BBR có thể làm giảm nồng độ của các chất trung gian gây viêm trong huyết thanh thông qua việc bảo vệ và duy trì chức năng tiêu hóa.

Ivy Gu và Wei Zhu (Hoa Kỳ, 2021) đã nghiên cứu đánh giá tác dụng của Berberine trong điều trị COVID-19 trên các dòng tế bào SK-N-SH và CCD 841 CoN đột biến các protein, do thực tế COVID-19 đã được chứng minh là có ảnh hưởng đến mô ruột và thần kinh. Kết quả chỉ ra rằng Berberine có khả năng giảm thiểu thiệt hại đối với khả năng tồn tại của tế bào do các protein đột biến COVID-19 ở cả CCD 841 CoN và SK-N-SH. Hơn nữa, Berberine cũng làm giảm bớt sự biểu hiện của các cytokine gây viêm trong các dòng tế bào nghiên cứu phụ thuộc liều lượng.

Hiện trên thế giới có nhiều nghiên cứu đã chứng minh tác dụng của Berberin đối với việc điều trị COVID-19 thông qua các tác dụng ức chế virus và chống viêm. Bởi vậy, các chế phẩm từ Berberin, Nano berberin hay những bài thuốc y học cổ truyền có thành phần các vị thuốc chứa Berberin có thể lựa chọn trong điều trị COVID-19.

KẾT LUẬN

Trên đây là những bằng chứng khoa học trên thế giới về tiềm năng phòng chống COVID-19 của các hợp chất thiên nhiên có trong dược liệu. Qua những thông tin trên cho thấy các loại dược liệu như Thanh hao hoa vàng, Xuyên tâm liên, Kim ngân hoa, Hoàng liên chân gà… là những dược liệu đóng vai trò hết sức quan trọng trong Y Dược học cổ truyền và Y Dược học hiện đại với nhiều công dụng phòng chữa bệnh nói chung và phòng chống COVID-19 nói riêng. Các dược liệu này được đánh giá là có những điều kiện sinh trưởng và phát triển phù hợp tại một số tỉnh của Việt Nam.

Để bảo tồn và phát triển các cây thuốc có hợp chất thiên nhiên chống SARS-CoV-2 trên, cách tốt nhất là hình thành nên chuỗi giá trị. Nghiên cứu xây dựng cơ chế bảo tồn giống, cơ sở sản xuất giống, hình thành các vùng chuyên canh trồng nguyên liệu, cơ sở sơ chế, chế biến tại vùng nguyên liệu, tạo ra những sản phẩm được bào chế từ cây thuốc quý là việc làm thiết thực và cần thiết để bảo tồn nguồn genes các cây thuốc quý, tạo sinh kế cho người dân, tạo dược liệu quý cho Nam y - Nam dược, góp phần chăm sóc sức khỏe cộng đồng người Việt. Vì vậy, chúng ta cần tập trung nghiên cứu hoạt động cơ bản trong chuỗi giá trị:

- Nhân giống, sản xuất giống sạch bệnh

- Trồng cây nguyên liệu một cách an toàn và chất lượng

- Sơ chế chế biến tại vùng nguyên liệu để tạo dược liệu khô

- Chiết xuất các dược liệu (cao lỏng, bột cao khô...) và các hợp chất tự nhiên làm nguyên liệu phục vụ cho công nghiệp dược

- Bào chế sản phẩm bảo bệ sức khỏe đủ điều kiện để đưa ra thị trường.

Bảo tồn và phát triển các cây thuốc Việt Nam có hợp chất thiên nhiên chống SARS-CoV-2 là đề tài có tính cấp thiết, cần sớm được nghiên cứu và thực hiện thông qua các chương trình, nhiệm vụ Khoa học và công nghệ các cấp và mong muốn triển khai của các đơn vị nghiên cứu khoa học, các đơn vị trồng và phát triển dược liệu.

Lương y Phùng Tuấn Giang - Chủ tịch Viện nghiên cứu phát triển y dược cổ truyền Việt Nam